Sztuka starożytnego Rzymu - wprowadzenie

Sztuka starożytnego Rzymu to rozległy dział, obejmujący 1000 lat i trzy kontynenty od Europy po Afrykę i Azję. Najstarsze zabytki sztuki rzymskiej pochodzą z 509 r p.n.e, kiedy to, według legendy, założono Rzym. Koniec sztuki rzymskiej to 330 r. n.e. (lub później, jeśli weźmiemy pod uwagę sztukę bizantyjską). Sztuka rzymska to również bogactwo nośników. Marmur, malarstwo, mozaika, klejnoty, dzieła ze srebra i bronzu, ceramika to tylko niektóre ich przykłady. Miasto Rzym było mieszanką kultur, a Rzymianie nie przejmowali się uleganiem wpływom artystycznym ze śródziemnomorskich kultur, które ich otaczały lub które istniały przed nimi. To dlatego łatwo się dopatrzeć wpływów greckich, etruskich i egipskich w całej rzymskiej sztuce. Nie znaczy to jednak, że rzymska sztuka jest naśladownictwem. Specjaliści głowią się, co jest "rzymskie" w rzymskiej sztuce.

Sztuka grecka bez wątpienia miała ogromny wpływ na rzymian, nawet poeta Horacy powiedział kiedyś, że “Zniewolona Grecja, zniewoliła swojego dzikiego najeźdźce” co miało oznaczać, że Rzym, mimo, że podbił Grecję, zaadaptował u siebie większość jej kulturalnego i artystycznego dziedzictwa, przejmując również wiele jej najbardziej znanych dzieł.  Rzymianie równie chętnie zlecali powstanie ich rzymskich odpowiedników, stąd właśnie wzięły się marmurowe wersje zaginionych greckich rzeźb z brązu, takich jak np. Doryforos Polikleta.

Rzymianie wcale nie sądzili - tak jak my dzisiaj, że kopia dzieła ma mniejszą wartość od oryginału. Kopie nie były jednak identyczne - w dziele zawsze dokonywano pewnych zmian. Często robiono to z humorem, wywracając do góry nogami poważną i nieco posępną sztukę grecką. Przykładem może być straszliwie wyglądająca rzeźba satyra Marsjasza obdzieranego ze skóry, która została zamieniona w rzymską rączkę od noża (obecnie znajduje się ona w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Perugii). Nóż był wszak tym przedmiotem, za pomocą którego zadawano satyrowi tortury. Było to dowodem na to, że właściciel wspomnianego przedmiotu nie tylko posiadał wiedzę na temat greckiej mitologii i sztuki ale również lubił czarny humor. Marjasz przebył więc dość długą drogę od greckich rzeźb oddających rzeczywistość aż do użytkowych oraz luksusowych przedmiotów tworzonych z poczuciem humoru przez Rzymian. Rzymscy artyści zajmowali się nie tylko kopiowaniem. W genialny i bardzo świadomy sposób dostosowywali sztukę do swoich potrzeb. Zmieniali ją według własnego uznania, łączyli przeróżne elementy dodając przy okazji szczyptę humoru - te właśnie cechy czynią z tego co stworzyli sztukę prawdziwie rzymską!

Według legendy Rzym powstał w 509 r.p.n.e., tuż po obaleniu ostatniego króla Etrusków - Tarkwiniusza Pysznego.  Podczas okresu republikańskiego w Rzymie władzę sprawowali wybierani co roku magistraci (dwóch najważniejszych z nich zostawało konsulami) oraz główny organ rządzący czyli Senat. System koniec końców obalono, a w Rzymie rozpoczął się czas wojen (100 - 42 r.p.n.e.). Ich całkowity kres naszedł po pokonaniu Marka Antoniusza przez Oktawiana (później nazywanego Augustem) w Bitwie pod Akcjum (31r.p.n.e.).

W okresie republikańskim dzieła sztuki tworzono w służbie dla narodu - wyrażały one poświęcenie dla kraju lub były hołdem złożonym zwycięzcom wojennych batalii (jak np.pomnik Emiliusza Paulusa stojący w Delfach). Rzymskie popiersia miały zachwalać ideały Republiki: ciężką pracę, doświadczenie, mądrość oraz czcić władców i żołnierzy.  Patroni chcieli być przedstawiani z ogoloną głową, dużym nosem i zmarszczkami, tak aby było widać, że spędzili oni życie na służbie dla Republiki i są wzorowymi obywatelami, których mądrość jest widoczna w każdej zmarszczce. Dziś ten styl w portreciarstwie nazywamy werystycznym. Odnosi się się on do umieszczania w dziełach skrajnie naturalistycznych cech i tym samym nadawaniu tworzonym postaciom charakteru i indywidualizmu.

Dojście do władzy Augusta oznaczało koniec Republiki Rzymu i narodziny cesarstwa. Sztuka rzymska miała teraz na celu wywyższać władcę i członków jego rodziny. Miała również dokumentować w czyje ręce władza przechodzi. Główne okresy w sztuce Cesarstwa rzymskiego zostały nazwane od imion władców lub nazw dynastii. Te okresy to:

Sztuka Cesarstwa często odwoływała się do przeszłości, a mianowicie do sztuki klasycznej. Pojęcie “klasyczny” lub “klasycystyczny” używane w odniesieniu do sztuki rzymskiej miało wskazywać na jej związek ze sztuką grecką z okresu klasycznego i hellenistycznego (480-31 r.p.n.e.). Te klasycystyczne cechy to: płynne linie, eleganckie draperie, wyidealizowane nagie ciała, wysoce naturalistyczne formy i zrównoważone proporcje - elementy, które greccy artyści doskonalili przez stulecia.

August i dynastia julijsko-klaudyjska upodobali sobie przyłączanie elementów klasycznych do istniejącej w ich czasach sztuki. Mimo, że pomnik August z Prima Porta wykonany został pod koniec życia Augusta, przedstawia on Cesarza jako niezwykle pięknego, wysportowanego młodzieńca - ta idealizacja postaci jest ważną cechą sztuki klasycznej. Wielbicielem wszystkiego co greckie, czyli filhellenem, był inny rzymski cesarz - Hadrian. Na oficjalnych portretach chciał być przedstawiany, niczym grecki filozof, z brodą, która w tamtych czasach była rzadkością. Jego przestronna willa w Tivoli była natomiast udekorowana mozaikami będącymi kopiami słynnych greckich malowideł. Jednym z nich była Bitwa Centaurów i Dzikich Bestii autorstwa legendarnego greckiego malarza Zeuxisa.

Późniejsza sztuka imperialna odeszła od klasycznych wpływów, a okresem, który rozpoczął Późny Antyk stała się epoka Sewerów. Cechami Późnego Antyku były: frontalizm, sztywne pozy, draperie, głęboko rzeźbione linie, nieznaczny naturalizm, przysadziste kształty oraz brak naturalizmu. Ważne postacie zazwyczaj były nieco większe. Aby podkreślić ich pozycję, często umieszczano je nad pozostałymi bohaterami danej sceny.

Na płaskorzeźbie z Łuku Septymiusza Sewera z Lapis Magna, Septymiusz Sewer i jego synowie, Karakalla i Geta zostali ukazani jadąc na rydwanie, wyróżniają się jednak z całego morza podobnych do siebie postaci, z których każda ma na sobie podobnie drapowane szaty. Niewiele się od siebie różnią i niewiele jest w nich indywidualizmu. Wszystkie z nich wyrzeźbiono za pomocą głębokich, wyraźnych linii, nadając im sztywne, podobne do siebie pozy. Łatwo odczytać intencje autora. Septymiusz, wyższy od innych, znajduje się w centrum, po obu stronach ma swoich synów, pozostałe postacie patrzą w jego kierunku, kierując tam wzrok oglądających rzeźbę.

Jeżeli chodzi o sztukę konstantyńską to wprowadziła i znacznie rozwinęła ona dobrze znane elementy pochodzące z późnego Antyku, a zapoczątkowane przez artystów okresu Sewerów. Przykładem jest relief z Łuku Konstantyna, an którym postacie są przysadziste, frontalnie skierowane, bardzo do siebie podobne oraz pozbawione naturalizmu. Przesłanie ma być proste i zrozumiałe: władcą jest Konstantyn.

Właściwie nie wiemy kto tworzył to co dziś nazywamy rzymską sztuką.  W antyku istniało rzecz jasna mnóstwo artystów. nie wiemy jednak o nich wiele, zwłaszcza o tych z okresu rzymskiego, a to ze względu na brak dowodów na ich temat, takich jak pozostawione kontrakty czy listy.  Jeżeli chodzi natomiast o pisma, które posiadamy, jak np. Historia Naturalna Pliniusza Starszego, to przywiązują one małą wagę do współczesnych sobie artystów, a skupiają się bardziej na przeszłości czyli sztuce greckiej.  As a result, scholars do not refer to specific artists but consider them generally, as a largely anonymous group.

Mówiąc o rzymskiej sztuce mamy na myśli zarówno sztukę pochodzącą z prywatnych domów Rzymian jak i sztukę należącą do sfery publicznej. Domy rzymskich elit były świetnym miejscem do tego aby ich właściciele mogli pochwalić się swoim bogactwem, gustem i wykształceniem przed przebywającymi tam gośćmi, podwładnymi czy klientami. A ponieważ rzymskie rezydencje były regularnie odwiedzane i właściwie stworzone do tego aby je oglądano, ich wystrój pełnił dla rzymian kluczową rolę. Malowidła ścienne, mozaiki i rzeźby stawały się zawsze częścią drobnych luksusowych przedmiotów, takich jak figurki z brązu czy srebrne misy. Dotyczyły one przeróżnej tematyki: od niezwykle ważnych dla nich przodków po mitologiczne i historyczne sceny, martwą naturę czy krajobrazy—a wszystko po to aby ich właściciel był dla innych zainteresowanym kulturą erudytą.

Rzymianie pragnęli pozostawić po sobie przedmioty , które świadczyłyby o ich indywidualizmie. Sztuka nagrobna (sepulkralna) często podkreślała unikalne dla nich cechy fizyczne, opowiadała o ich profesji, bliskich im osobach, a także o ich ulubionych bóstwach. Sztuka ta używała różnych środków przekazu i była związana ze wszystkimi okresami w sztuce jak również ze wszystkimi tamtejszymi regionami geograficznymi. Obejmowała ona popiersia, reliefy ścienne umieszczane w grobowcach stawianych dla klasy pracującej (np. ten w Ostii), a także dekorowane grobowce elit (takie jak te na Via delle Tombe w Pompejach). Należy do tego jeszcze dodać słynne portrety z Fajum umieszczane na mumiach i sarkofagach. Ponieważ śmierć czekała wszystkich mieszkańców cesarstwa rzymskiego i niezależnie od statusu społecznego dotyczyła wszystkich (mężczyzn, kobiety, cesarzy, członków elit czy wyzwolonych niewolników) dlatego właśnie ze sztuki sepulkralnej możemy dowiedzieć się czegoś o nich wszystkich.

Miejsca publiczne są pełne dzieł sztuki tworzonych specjalnie na zlecenie cesarzy. Mowa tu np. o wizerunkach ich rodzin czy o łaźniach ozdobionych kopiami pomników z epoki klasycznej. Znajdują się tam również dzieła tworzone dla uczczenia ważnych wydarzeń, takie jak łuki tryumfalne czy kolumny, pełniące dydaktyczną i zarazem pamiątkową funkcję. Owe pomniki (np. Łuk Tytusa czy Kolumna Trajana) upamiętniały zwycięstwa, przypominały o stoczonych wojnach oraz opisywały życie żołnierzy. Opowiadały o odległych krajach, oraz odkrywały przed obywatelami wrogów stanu. Często upamiętniały nie samą wojnę, a sukcesy cesarza, np. w wojnie domowej lub w polityce. Za przykład służy tu Łuk Trajana w Benevento. Znalazło się tu i miejsce na dzieła sztuki religijnej, takie jak np. będące przedmiotem kultu pomniki z rzymskich świątyń reprezentujące bóstwa (m.in Wenus czy Jowisza). Gods and religions from other parts of the empire also made their way to Rome’s capital including the Egyptian goddess Isis, the Persian god Mithras and ultimately Christianity. Each of these religions brought its own unique sets of imagery to inform proper worship and instruct their sect’s followers.

Być może ciężko jest dokładnie określić co jest tak naprawdę rzymskie w rzymskiej sztuce, ale trzeba przyznać, że to właśnie umiejętność adaptowania i mieszania ze sobą różnych wpływów na przestrzeni wieków stała się tym co najbardziej wyróżnia tę sztukę spośród innych.

Autorka eseju: Dr. Jessica Leay Ambler

Clarke, John R. Art in the Lives of Ordinary Romans: Visual Representation and Non-Elite Viewers in Italy, 100 B.C-A.D. 315. Los Angeles: University of California Press, 2003.

Kleiner, Fred S. A History of Roman Art. Belmont: Thomson Wadsworth, 2007.

Ramage, Nancy H., and Andrew Ramage. Roman Art: Romulus to Constantine. Wydanie piąte. New Jersey: Prentice Hall, Inc., 2008.

Stewart, Peter. The Social History of Roman Art. Nowy Jork: Cambridge University Press, 2008.

Zanker, Paul. Roman Art. Los Angeles: J. Paul Getty Museum, 2010.