Rzymska architektura mieszkalna (insula)

Po łacinie insula (l.mn. insulae) to “wyspa”, ale tak samo nazywają się też starorzymskie wielopiętrowe budynki mieszkalne dlatego, że ich górne kondygnacje pewnie wystawały ponad zabudowę miasta. Insulae dostarczały mieszkań dla sporej części rzymskich mieszczan. W insulach często mieszkał głównie plebs, czyli osoby z niższych warstw społecznych i z klasy średniej. U szczytu świetności leżącego u ujścia Tybru miasta Ostia, trwał boom na budowę insulae, co uczyniło z tego handlowego miasta miasto wysokościowców. Następnym razem podobne zjawisko w miejskim budownictwie zaistnieje dopiero w czasach rewolucji przemysłowej.

Opisując wydarzenia roku 191 p.n.e., historyk Liwiusz wspomina, że dwa oswojone woły wspięły się po schodach wielopiętrowego budynku i weszły na pokryty dachówką dach (Liwiusz 36.37). Choć komentarz wygląda na nieistotną wzmiankę, to przypomina nam, że w II w p.n.e. Rzym był miastem wertykalnym, czyli że budowano już wielokondygnacyjne budynki. Pisząc o Rzymie w czasach Augusta, Strabon (5.3.7) zdaje sobie sprawę z trwającego boomu i zauważa potrzebę wprowadzenie regulacji budowlanych, m.in. w zakresie dozwolonej wysokości budynków. Architekt Witruwiusz (O architekturze 2.8.17) zachwyca się insulae, zauważając postępy w budownictwie, które umożliwiły budowę tych niezwykłych mieszkań. Inni starożytni autorzy, m.in Seneka i Diodor, gorzej wyrażali się o insulae, patrząc na nie przez pryzmat hałasu i zaniedbania.

Badacze nie mogą dojść do porozumienia, jak należy dokładnie rozumieć pojęcie insula. Według źródła z roku 312 n.e.. znanego jako katalogi regionów, w mieście Rzym były 44 850 insulae i 1781 budynków mieszkalnych typu domus. Glenn Storey zauważa, że jeśli te liczby odpowiadają pojedynczym konstrukcjom, to w Rzymie w IV w. n.e. było 45 000 budynków. Od tego, jak zdefiniujemy pojęcie insula zależeć będzie nasza wiedza o populacji o organizacji starożytnego miasta Rzym. Badacze są podzieleni. James Parker twierdzi, że insula oznacza konstrukcję wielokondygnacyjną, która równie dobrze mogła zajmować cały kwartał, jak i być częścią większego budynku.

Na powyższym obrazku większy budynek musiał być podzielony na mniejsze jednostki. Budynek mieszkalny dzielił się na miedianum i cenaculum. Znaczenie tych pojęć nie jest do końca jasne. Żródła, które przetrwały do naszych czasów dowodzą, że budynki mieszkalne były dzielone ze względów prawnych oraz czynszowych. James Packer szacuje, że przeciętne rzymskie mieszkanie miało powierzchnię 239 m2.

Budynek wielorodzinny różni się znacznie od konstrukcji typu domus. Domus jest mieszkaniem dla jednej wielopokoleniowej rodziny, natomiast insula składa się z wielu mieszkań. W rzymskim bloku, odwrotnie niż obecnie, najbardziej pożądane mieszkania znajdowały się na parterze. Na górnych piętrach znajdowały się mieszkania gorszej jakości (i bardziej zaniedbane). Poszczególne bloki różniły się między sobą pod względem układu przestrzennego. Często na środku budynku znajdował się otwarty dziedziniec, dzięki czemu do mieszkań znajdujących się niżej docierało światło dzienne.

Portowa Ostia dostarcza mnóstwa informacji o tym, jak wyglądał rzymski budynek wielorodzinny. Ostia była rzymską kolonią założoną w III w. p.n.e. Położenie u ujścia Tybru miało znaczenie handlowe i strategiczne. W II w n.e. gospodarka Ostii przeżywała rozkwit, a liczba ludności rosła, jak i w Rzymie. To dlatego miasto stało się olbrzymim placem budowy, a znaczną część inwestycji stanowiły insulae.

Dom Serapisa to przykład budynku ze sklepami na parterze i mieszkaniami na wyższych piętrach, do których można się było dostać po schodach. Na dziedzińcu znajdowało się pomieszczenie ze stiukową płaskorzeźbą boga Serapisa.

Budynek zwany Ogrodowym Domem (Case a Giardino) jest przykładem luksusowego apartamentowca z II i III w. n.e., choć później przekształcono go na użytek komercyjny. Pierwotnie budynek miał cztery kondygnacje (wysokość ok. 18 m lub 60 stóp rzymskich według Stevensa), a na parterze znajdowało się 16 mieszkań. Najważniejszym elementem domu jest położony w centrum ogrodowy dziedziniec, przez który można się było dostać do mieszkań.

Domy wielorodzinne ukazują pragmatyzm i innowacyjność rzymskich architektów, którzy mogli w pełni wykorzystali swoje umiejętności dzięki cementowi (opus caementicium). Starożytny Rzym i Ostia były wyjątkowe. Duża gęstość zaludnienia wymagała rozwiązań takich jak insula. Budynki, pomimo zachwytów Witruwiusza, miały liczne wady. Zagrożenie pożarowe w starożytnym mieście było wysokie, przez co mieszkanie w wielopiętrowym budynku nie było bezpieczne, zwłaszcza na górnych piętrach. Warunki mieszkaniowe też nie były idealne. Jako typ budynku Insula ukazuje różnorodność rzymskiej architektury i dostarcza ważnych informacji o budownictwie mieszkaniowym w tamtych czasach.

Autor eseju: dr Jeffrey A. Becker

Guido Calza, Scavi di Ostia, 1: Topografia Generale (Rome: Libreria dello Stato, 1953).

Rina Cervi, “Evoluzione architettonica delle cosidette Case a Giardino ad Ostia” in L. Quilici and S. Quilici-Gigli (eds.), Città e monumenti nell'Italia antica, (Atlante tematico di topografia antica 7), (Rome: “L”Erma” di Bretschneider, 1988) pp. 141-156.

Filippo Coarelli, Rome and environs: an archaeological guide, trans. J. J. Clauss and D. P. Harmon (Berkeley: University of California Press, 2007).

Alfred Frazer, “Modes of European Courtyard Design before the Medieval Cloister,” Gesta, vol. 12, no. 1/2 (1973), pp. 1-12.

Bruce W. Frier, Landlords and Tenants in Imperial Rome (Princeton, N.J. : Princeton University Press, 1980).

Bruce W. Frier, “The Rental Market in Early Imperial Rome,” The Journal of Roman Studies, Vol. 67 (1977), pp. 27-37.

G. Hermansen, “The Medianum and the Roman Apartment,” Phoenix, vol. 24, no. 4 (Winter, 1970), pp. 342-347.

Russell Meiggs, Roman Ostia, 2nd ed. (Oxford: Clarendon Press, 1973).

James E. Packer, “Housing and Population in Imperial Ostia and Rome,” The Journal of Roman Studies, vol. 57, no. 1/2 (1967), pp. 80-95.

James E. Packer, The Insulae of Imperial Ostia (Memoirs of the American Academy in Rome, vol. 31) (Rome: The American Academy in Rome, 1971).

Carlo Pavolini, Ostia (Bari: Laterza, 2006).

John Stambaugh, The Ancient Roman City (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1988).

Saskia Stevens, "Reconstructing the Garden Houses at Ostia. Exploring Water Supply and Building Height," BABesch 80 (2005), pp. 113-123.

Glenn R. Storey, “Regionaries-Type Insulae 2: Architectural/Residential Units at Rome,” American Journal of Archaeology, vol. 106, no. 3 (Jul., 2002), pp. 411-434.

Glenn R. Storey, “The Meaning of "Insula" in Roman Residential Terminology,” Memoirs of the American Academy in Rome, vol. 49 (2004), pp. 47-84.

Carol Martin Watts and Donald J. Watts, “Geometrical Ordering of the Garden Houses at Ostia,” Journal of the Society of Architectural Historians, vol. 46, no. 3 (Sep., 1987), pp. 265-276.