If you're seeing this message, it means we're having trouble loading external resources on our website.

Jeżeli jesteś za filtrem sieci web, prosimy, upewnij się, że domeny *.kastatic.org i *.kasandbox.org są odblokowane.

Główna zawartość

Kurs: Historia sztuki- program rozszerzony > Rozdział 5

Lekcja 1: Średniowieczna sztuka europejska

Hagia Sophia w Stambule — film z polskimi napisami

Autor eseju: dr William Allen
Konstantyn Wielki prezentuje miasto (Konstantynopol), a Justynian Wielki prezentuje Hagia Sophia Dziewicy, mozaika, prawdopodobnie X wiek, południowo-zachodniej wejście, Hagia Sophia, photo: Steven Zucker
Konstantyn Wielki i Justynian Wielki składają w darze miasto (Konstantynopol), i świątynię (Hagia Sophia) Maryi Dziewicy, mosaic, probably 10th Century, Southwestern Entrance, Hagia Sophia, photo: Steven Zucker (CC BY-NC-SA 2.0)

Symbol Bizancjum

Wspaniały kościół stolicy Bizancjum, Konstantynopola (Istambuł) zyskał swą obecną formę pod kierunkiem cesarza Justyniana I. Kościół został poświęcony w 537, wśród wielkich uroczystości i stał się dumą cesarza (który powiedział, że widział ukończony budynek we śnie). Był śmiałym wyczynem inżynierii budowlanej. Liczni średniowieczni podróżni wychwalali rozmiary i zdobienia kościoła. Opowieści obfitują w cuda związane z kościołem. Hagia Sophia jest symbol Bizancjum w tym samym stopniu, w jakim Partenon uosabia sztukę klasycznej Grecji czy Wieża Eiffla oznacza Paryż.
Izydor z Miletu i Anthemius z Tralles dla cesarza Justyniana, Hagia Sophia, Istanbul, 532-37, zdjęcie: Steven Zucker (CC BY-NC-SA 2.0)
Izydor z Miletu i Anthemius z Tralles dla cesarza Justyniana, Hagia Sophia, Istanbul, 532-37, zdjęcie: Steven Zucker (CC BY-NC-SA 2.0)
Każda z tych budowli wyraża wartości i przekonania swojej epoki: idealne proporcje, przekonania artystów i rzemieślników, unikatową duchowość. Ogólne wrażenie i uwaga poświęcona detalom architektonicznym każe nam wierzyć, że budowniczowie kościoła Haga Sofia pozostawili świat z mistycznym dziełem. Materiał użyty do budowy zdaje się zaprzeczać, że budynek może stanowić samodzielną stojącą konstrukcję. Stabilność konstrukcji Hagia Sophia zdaje się wymagać wyjaśnienia pochodzącego nie z tego świata, ponieważ kluczowe elementy budynku wydają się być pozbawione materialnej substancji, wrażenie, które musiało szczególnie mocno trafiać do wiernych w średniowieczu. Ten pozorny brak materialnego charakteru konstrukcji widoczny jest w detalach kapiteli kolumn, a także w najważniejszym elemencie architektury budynku, czyli w kopule.

Rzućmy okiem na kapitel kolumny

Kapitel koszowy, Hagia Sofia (Zdjęcie: William Allen, CC BY-NC-SA 2.0)
Kapitel koszowy, Hagia Sofia (Zdjęcie: William Allen, CC BY-NC-SA 2.0)
Kapitel jest pochodną stylu jońskiego, łączącego rzymską tradycję z bizantyjskimi wynalazkami. Ściśnięte spirale pojawiają się w dekoracyjnych narożnikach i obiegają dolną część kapitelu. Kapitel odgrywa ważną rolę, przenosząc nacisk z tego, co wspiera na kolumnę znajdującą się poniżej kapitelu. To, co widzimy, to dekoracje, które sprawiają, że kapitel wygląda lekko, wręcz ażurowo. Całość wydaje się filigranową ozdobą, a nie solidną kamienną strukturą wpierającą tony kamienia.
Kapitel joński, północny przedsionek Erechtheion, Ateny, Akropol, marmur, 421-407 p.n.e., British Museum (Zdjęcie: Steven Zucker CC: BY-NC-SA 2.0)
Kapitel joński, północny przedsionek Erechtheion (Erechtheum), Ateny, Akropol, marmur, 421-407 p.n.e., British Museum (Zdjęcie: Steven Zucker CC: BY-NC-SA 2.0)
Porównajmy kapitel z Hagia Sofia i klasyczny joński kapitel z Erechtejonu na ateńskim Akropolu. Kapitel jest obficie zdobiony, ale ten zabieg nie zmniejsza wrażenia wykonywania ciężkiej pracy przez kolumnę. Linie między dwoma spiralami opadają, sugerując ciężar, który wspierają, podczas gdy spirale kojarzą się ze stłumioną energią, która pcha kapitel do góry, na spotkanie z belkowaniem stropu. Kapitel jest elementem roboczym, a jego wzornictwo wyraża ciężką pracę wykonywaną w elegancki sposób.
Porównanie kapiteli Bizantyjskiego i klasycznego.
Związek między nimi ma podobny charakter co ewolucja od sztuki antycznej do średniowiecznej, widoczna w mozaikach San Vitale. Wygląd fragmentu kapitelu znajdującego się na terenie kościoła Hagia Sophia ilustruje technikę kamieniarską. Kamień jest głęboko wiercony, tworzy cienie za roślinnymi wzorami. Jego powierzchnia wydaje się cienka i lekka. Wygląd kapitelu zaprzecza jego funkcji, zamiast ją podkreślać.
Głębokie rzeźbienia w kapitelu kolumny, Hagia Sofia (Zdjęcie: William Allen, CC BY-NC-SA 2.0)
Głębokie rzeźbienia w kapitelu kolumny, Hagia Sofia (Zdjęcie: William Allen, CC BY-NC-SA 2.0)
Wszędzie w konstrukcji Hagia Sophia widoczne są głębokie wcięcia w kapitelach, łukach i belkowaniach. Gdziekolwiek spojrzeć, kamień zdaje się zaprzeczać funkcji, jaką ma w tej budowli do wykonania. Ważny przekaz architektoniczny zawarty w elementach dekoracyjnych sugeruje, że coś innego niż zwykła inżynieria budowlana podtrzymuje budowlę.

Złota kopuła zwieszająca się z nieba

Wiemy, że wierni przypisywali sukces architektoniczny boskiej interwencji. Nic nie pokazuje tego lepiej niż opisy kopuły w Hagia Sofia. Prokop, biograf cesarza Justyniana i autor książki o budynkach epoki Justyniana jako pierwszy twierdzi, że kopuła unosi się nad budynkiem dzięki boskiej interwencji.
"...wielka, okrągła kopuła [dodaje] tej budowli wyjątkowego piękna. Mimo to wydaje się, że nie spoczywa na solidnej, kamiennej podstawie, ale przykrywa przestrzeń złotą kopułą zwieszającą się wprost z niebios" (z "Budynków" Prokop, Loeb Classical Library, 1940, online w projekcie Penelope Uniwersytetu w Chicago)
Ten opis stał się częścią tradycji wspaniałej świątyni i cytowany jest przez kolejne stulecia. Spojrzenie na podstawę kopuły ułatwia zrozumienie opisu Prokopa.
Kopuła w Hagia Sophia, pół-kopuły i cherubiny, zdjęcie: Steven Zucker (CC BY-NC-SA 2.0)
Kopuła w Hagia Sophia, pendentyw, pół-kopuły i cherubiny, zdjęcie: Steven Zucker (CC BY-NC-SA 2.0)
Okna w podstawie kopuły są rozmieszczone blisko siebie, sprawiając, że ledwo dotyka ona budynku. Architekci świątyni zrobili znacznie więcej niż zaplanowanie jak największej liczby okien. Wykonali także opaski ze złotej mozaiki wzdłuż każdego okna. Kiedy światło trafia na złoto, otwory okienne rozbłyskują i "wyżerają" elementy kamienne, robiąc miejsce wyobraźni, która podsuwa unoszącą się kopułę.
Okna u podstawy kopuły, Hagia Sofia (Zdjęcie: William Allen, CC BY-NC-SA 2.0)
Okna u podstawy kopuły, Hagia Sofia (Zdjęcie: William Allen, CC BY-NC-SA 2.0)
Trudno byłoby uwierzyć, że konstrukcja nie została świadomie zaplanowana w taki sposób, aby stworzyć wrażenie budynku, którego struktura wydaje się nie mieć wiele wspólnego z materialną rzeczywistością. To co widzimy, zagłusza wyjaśnienia naukowe. Dla wiernych z Konstantynopola i przyjezdnych jasne było, że budynek musiał istnieć wyłącznie dzięki pomocy boskiej. Wzrok podsuwa własne wyjaśnienie: kopuła zawieszona jest w niebie na niewidocznym łańcuchu.

Porady od anioła?

Stara opowieść związana z kościołem Hagia Sofia, powtarzana w różnych wariantach, podpowiada wyjaśnienie cudu architektonicznego. Historia brzmi tak: między rzemieślnikami pracującymi przy budowie był pewien młody człowiek. Trafiwszy na problem z kontynuowaniem pracy, załoga opuściła kościół, by szukać rozwiązania (niektóre wersje twierdzą, że szukali pomocy w pałacu cesarskim). Młodzieńca pozostawiono, by strzegł narzędzi, podczas gdy robotnicy rozeszli się. Nagle wewnątrz budynku pojawiła się postać i przemówiła do chłopaka, dając mu radę, jak rozwiązać problem. Postać nakazała młodemu człowiekowi udać się do starszych budowniczych i przekazać, co usłyszał. Postać zapewniła chłopaka, że będzie czuwać nad narzędziami, póki on nie wykona swojego zadania i nie wróci. Rozwiązanie, które chłopiec dostarczył, było tak genialne, że starsi natychmiast uznali, iż postać, która się objawiła musiała być przysłana od Boga. Nie mógł to być zwykły człowiek, lecz anioł. Natychmiast odesłano chłopaka w dalekie strony i nigdy już nie powrócił do miasta. W ten sposób boska istota musiała pozostać w kościele na zawsze, by dotrzymać danej obietnicy i prawdopodobnie jest tam nadal. Wszelkie wątpliwości na temat stabilności świątyni znikają, jeśli tylko pomyśleć, że wewnątrz nadal znajduje się boski stróż.

Uszkodzenia i naprawy

Hagia Sofia zbudowana została wprost nad uskokiem tektonicznym. Budynek trzykrotnie ucierpiał z powodu trzęsień ziemi w czasach tuż po budowie. Konieczne były poważne remonty. Miasto było świadkiem odradzania się świątyni ze zgliszczy Konstantynopola, co jest kolejnym potwierdzeniem boskiej opieki.
Rozległe naprawy i renowacje trwają nieustająco. Jesteśmy dumni, że nowoczesna inżynieria może wpierać brawurową technikę budowlaną z VI wieku. Obie epoki mają swoje systemy wierzeń, a my dziś jesteśmy w zrozumiały sposób przekonani, że potrafimy właściwie zadbać o tak wspaniały zabytek. Ale musimy mieć świadomość, że będziemy ubożsi, jeśli nie poświęcimy czasu na kontemplację systemu wartości epoki bizantyjskiej.
Autor eseju: dr William Allen
*Helen C. Evans, Ph.D., "Byzantium Revisited: The Mosaics of Hagia Sophia in the Twentieth Century," Fourth Annual Pallas Lecture (University of Michigan, 2006).
Notka historyczna: budowę bazyliki o drewnianym stropie rozpoczęto w IV w.n.e. w czasach Konstantyna i jego syna, Konstancjusza II. W VI w.n.e. inżynier i matematyk Anthemiusz z Tralles i architekt Izydor z Miletu odbudowali, na polecenie Cesarza Justyniana I Wielkiego, oryginalną konstrukcję z IV wieku n.e, która padła ofiarą pożaru i została częściowo zniszczona w czasie rewolty Nika w 523 r.n.e.. Hagia Sophia, czyli Kościół Mądrości Bożej, przekształcono w 1453, po zdobyciu Konstantynopola przez Turków pod wodzą Sułtana Mehmeda II, w meczet. W 1934, Atatürk, twórca nowoczesnego, świeckiego państwa tureckiego, polecił przekształcić meczet w muzeum.

Dodatkowe źródła (w języku angielskim):

Chcesz dołączyć do dyskusji?

Rozumiesz angielski? Kliknij tutaj, aby zobaczyć więcej dyskusji na angielskiej wersji strony Khan Academy.