Frank Gehry, Muzeum Guggenheima w Bilbao

Do drugiej połowy XX wieku muzea sztuki w Europie i Stanach Zjednoczonych były zwykle projektowane w stylu neoklasycznym. Mniejsze i większe instytucje kultury, od paryskiego Luwru poczynając, a na Narodowej Galerii Sztuki w Waszyngtonie kończąc, miały w zwyczaju umieszczać swoje ośrodki w majestatycznych, kamiennych budowlach, w których nie mogło zabraknąć charakterystycznych frontonów, długich kolumnad czy przestronnej rotundy. Rozplanowane osiowo lub procesjonalnie galerie były ułożone w rzędach, a obok dzieł sztuki zdobiły je liczne dekoracyjne elementy.

Powstałe w 1959 roku muzeum R. Guggenheima (pierwotnie nazywane Muzeum Sztuki Nieprzedstawiającej) było pierwszym, które podważyło tą panującą dotychczas tradycję. Z biegiem czasu muzeum rozrastało się aż w latach 80. jego zbiory zaczęły przekraczać możliwości zaprojektowanej przez Franka Lloyda Wrighta siedziby na nowojorskiej Piątej Alei (na górze, po prawej). Wówczas Thomas Krens, ówczesny dyrektor, zaczął snuć plany dotyczące dalszego rozwoju muzeum i utworzenia jego fili, które fundowane byłyby z zagranicznych pieniędzy.

Spośród wielu powstałych oddziałów Guggenheima największe uznanie zyskała wzniesiona w 1997 roku filia w hiszpańskim Bilbao. Znalazły się w niej olbrzymie zbiory sztuki XX wieku oraz sztuki współczesnej, a sam jej wygląd wytyczył nowy kierunek dla projektantów muzeów. Frank Gehry stawał się wówczas coraz bardziej znany dzięki swoim innowacyjnym, architektonicznym rozwiązaniom. Również jego osobie swoje istnienie zawdzięczały liczne instytucje kulturalne powstałe w tamtym czasie. Urodzony w 1929 roku Gehry na co dzień pracował w Los Angeles, pochodził natomiast z Toronto w Kanadzie. W 1989 roku stał się laureatem prestiżowej, architektonicznej Nagrody Pritzkera. Z jego pierwszych ważnych projektów można wymienić jego własny, przebudowany dom w Santa Monica w Kalifornii (rozpoczęty w 1977), Vitra Design Museum w Niemczech (1989, poniżej) i Frederick R. Weisman Art Museum na Uniwersytecie w Minnesocie (1990-93). To właśnie w czasie powstawania tego ostatniego Gehry otrzymał zlecenie na zaprojektowanie Guggenheima.

Przemysłowe miasto ze starzejącym się portem jakim było Bilbao padło w latach 80. ofiarą poważnego kryzysu ekonomicznego. Budowa muzeum była częścią ambitnego programu odnowy miasta powziętego przez lokalne, baskijskie władze. Był to czas kiedy do współpracy zapraszano światowej sławy architektów, takich jak Santiago Calatrava z Hiszpanii czy Norman Foster z Anglii. Rozmowy na temat nowego muzeum sztuki toczyły się początkowo jedynie wokół umiejscowienia go na terenie istniejących już obiektów przemysłowych, Krensowi udało się jednak przekonać lokalne władze aby znalazły dla niego lepsze, znajdujące się bliżej centrum, miejsce na brzegu rzeki Nervión.

Porównania do Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku były nieuniknione. Krens przekonał Gehry'ego, aby ten stworzył coś “lepszego niż Wright”, a nowe muzeum na wiele sposobów upodobniło się do swojej nowojorskiej siedziby. Były to jednak podobieństwa niezwykle subtelne. Od braku historycznych nawiązań aż po koncentrację uwagi na rotundzie i atrium: obaj architekci—mimo, że na większą skalę stało się to w Bilbao—stworzyli niczym nieograniczone, nowoczesne przestrzenie o ogromnej architektonicznej sile.

Gehry, który rozpoczął karierę w latach 60., rozwijał swój styl stopniowo, powoli odkrywając ekscytujące sposoby na rozkładanie i ponowne łączenie architektonicznych form. Tak jak czyni to większość architektów, zaczynał od najbardziej podstawowych planów konstrukcji. Po określeniu rozmiaru i kształtu wnętrza, łączył formy ze sobą, tworząc z nich tętniącą życiem całość.

Jego wczesny styl, czasami określany jako dekonstruktywizm, uwzględniał zastosowane powszechnie używanych materiałów budowlanych, takich jak łańcuch, blacha falista czy sklejka. Do lat 80. Gehry udoskonalił swoją wizję stosując bardziej kosztowne środki i uzyskując za ich pomocą działające na zmysły w niecodzienny sposób efekty. Przy pomocy skomplikowanego oprogramowania udało mu się przywołać w swoich najbardziej śmiałych projektach elementy włoskiego baroku. Najbardziej niezwykłe prace Gehry'ego, na przykład, fałdowane draperie naśladujące siedemnastowieczne rzeźbiarstwo figuratywne, łączą w sobie charakterystycznie powyginane, falujące i poskręcane elementy.

Większość fotografów lubi uwieczniać Muzeum Guggenheim Bilbao z przeciwnego brzegu rzeki. Ten widok jest bezsprzecznie najbardziej spektakularny i niezwykle ekscytujący. Z tej perspektywy nie widać jednak głównego wejścia do muzeum, znajdującego się z tyłu, od strony wąskiej uliczki Iparraguirre Kalea (powyżej). Aby tam dotrzeć należy przekroczyć przejazd kolejowy, zejść w dół po szerokim placu z wapienia, a następnie przez wąskie przejście dostać się do strzelistego atrium, wysokiego na 165 stóp. W tym złożonym, nieco chaotycznym miejscu, nasze oczy ujrzą wijące się szkło i stal, nieregularne wapienne bloki połączone z gipsowymi ścianami, lśniące szyby wind i przyprawiające o zawrót głowy korytarze.

Atrium (powyżej) jest miejscem wystaw, a także głównym węzłem komunikacyjnym obiektu zapewniającym odwiedzającym dostęp do ok. 20 galerii na trzech piętrach. “Klasyczne” galerie nie zaskakują zbytnio swoim prostokątnym kształtem. W innych znajdziemy fantazyjnie powyginane ściany lub nawet balkoniki. Szczególnie warta zapamiętania jest tzw. “galeria łodzi”, której kształt Gehry przyrównał do ryby (powtarzający się motyw w wielu jego pracach). Jej pozbawione kolumn wnętrze (powyżej) rozciąga się na ponad 400 metrów, biegnie wzdłuż sąsiadującej z rzeką promenady, a następnie tuż pod znajdującym w pobliżu mostem. W tym przestronnym pomieszczeniu, niemal stworzonym dla olbrzymich rzeźb, znajduje się dziś instalacja Richarda Serry.

Muzeum Guggenheima w Bilbao zostało otwarte dla zwiedzających w 1997 roku. Będąc niezwykle nieszablonowym zostało przyjęte niemal ekstatycznie i zapewniło Gehry'emu międzynarodowy rozgłos, zarówno wśród architektów i krytyków, jak i turystów ściągających do niego ze wszystkich zakątków świata. Herbert Muschamp, krytyk architektoniczny New York Timesa nazwał nawet jego falującą konstrukcję “cudem”[1]. Obecność muzeum szybko przyniosła liczne korzyści lokalnej gospodarce Bilbao. Inne miasta wielokrotnie podejmowały próby powtórzenia jego sukcesu (nie zawsze skuteczne), zamawiały więc podobne, równie dynamiczne projekty u najznamienitszych “gwiazd architektury” tamtych czasów.

Autor eseju: dr Matthew A. Postal

[1] Herbert Muschamp, “The Miracle in Bilbao,” The New York Times, 7 września, 1997.

Richard Copans i Julien Donada, Architectures : Le Musée Guggenheim de Bilbao, Melbourne: EnhanceTV, 2009 (wideo)