Kiki Smith, Leżąc z wilkiem

Delikatne, za to sporych rozmiarów, wykonane na papierze dzieło, przedstawia nagą kobietę czule obejmującą leżącego obok wilka. Jak w lustrze odbija się w nim cała mnogość motywów, które Kiki Smith zgłębiała na przestrzeni długich lat swojej artystycznej kariery. Opowiadająca o związku człowieka i zwierzęcia praca ujawnia nie tylko fascynację i szacunek jakim autorka obdarza świat przyrody, ale również jej liczne zainteresowania: biblijnymi opowieściami i legendami, historią sztuki figuralnej na Zachodzie, związkiem współczesnej kobiety z ogniskiem domowym czy problemem naszych duchowych pragnień i tożsamością seksualną.

Leżąc z Wilkiem jest częścią powstałej w latach 2000-2002 serii prac ilustrujących związki kobiet ze zwierzętami. Tworząc je Smith inspirowała się motywami pochodzącymi z kultury wizualnej, literatury czy przekazów ustnych, a czerpała przede wszystkim z tych ogólnie znanych, mających swoje źródło w baśniach, legendach, historiach biblijnych czy wiktoriańskiej literaturze. Powszechnie znane historie rozkładała ona na części pierwsze aby potem stworzyć z nich zupełnie nowe kombinacje znaczeń i powiązań.

W wielu pracach Smith ze wspomnianego okresu pojawia się kobieca bohaterka zainspirowana postacią Czerwonego Kapturka lub osobą św. Genowefy. Św. Genowefa, patronka Paryża, podobnie jak św. Franciszek z Asyżu, była znana z wielkiej serdeczności wobec świata zwierząt, a w szczególności słynęła ze swojej zdolności do oswajania wilków.

Do św. Genowefy artystka nawiązuje w Genowefie i Majowym Wilku—rzeźbie przedstawiającej kobietę i wilka stojących obok siebie—natomiast do Czerwonego Kapturka we Wniebowzięciu, w którym zwierzę leży na ziemi, a kobieca postać wychodzi z jego brzucha.

W Leżąc z Wilkiem odnajdujemy podobną parę. Tutaj jednak więzi łączące bohaterów są o wiele bliższe. Wilk z czułością wtula się w ramiona nagiej kobiety, ona obejmuje go swoim ciałem, jej palce głaszczą zwierzę między uszami oraz wzdłuż brzucha. Dzikość wilka zostaje poskromiona. Przepełnione wzajemną troską postacie, narysowane subtelną kreską na powierzchni pogiętego papieru, unoszą się w jego abstrakcyjnej przestrzeni. Historię tradycyjnie uważaną za nieco makabryczną, Smith przepaja specyficzną delikatnością, charakterystycznym elementem swojego stylu.

Niektórzy krytycy sugerują, że wariacje Smith na temat Czerwonego Kapturka i św. Genowefy stanowią feministyczne podejście do tych popularnych motywów. Świadczyć ma o tym umieszczenie przez artystkę tematu „kobiety” w ścisłej relacji ze światem przyrody, a także, przede wszystkim, rozbicie przez nią obu opowieści na fragmenty i złączenie ich na nowo. Czerpiąc zapożyczenia z tak bardzo różniących się od siebie źródeł i tworząc z nich nowe opowieści, Smith pokazała przewrotność związków pomiędzy obrazem, a możliwymi do niego nawiązaniami, przyjmując przy tym styl narracji charakterystyczny dla feministycznego ujęcia historii.

Jak wyjaśnia kurator Helaine Posner: “Zamiast przedstawiania ich w tradycyjnych rolach drapieżnika i ofiary, Smith wymyśliła te postacie na nowo, przedstawiła ich jako towarzyszy, równych pod względem ich dążeń, a także równych pod względem ich rozmiarów”. O rozróżnianiu postaci na “drapieżników” i “ofiary” można myśleć tu jako o metaforze obecnej w ludzkim świecie hierarchii władzy, której problem podejmuje się obok takich zagadnień jak płeć, rasa czy klasa społeczna. Biorąc pod uwagę fakt, że społeczeństwa patriarchalne zwyczajowo większą władzę przekazują mężczyznom, wymuszając na kobietach aby były uległe i zależne od kogoś, o owym kierunku w sztuce Smith możemy myśleć jako o politycznej deklaracji przeciwko tego typu nierównościom. W artystycznej opowieści ukrytej w sztuce Smith, opozycje są przedstawione na nowo, a przeciwne wartości ze sobą scalone. W ten oto sposób Smith przyjmuje krytyczną, feministyczną postawę, promującą wielorakość znaczeń.

„Moja twórczość przestała być linearna. Kilka lat temu przyszedł kres na narrację i fabułę...”*

W Leżąc z Wilkiem, tak jak i w wielu innych pracach Smith, przeplatają się tematy i motywy z całego zestawu, który artystka tworzyła przez lata swojej kariery. Ponieważ nieustannie odnawia ona niegdyś już użyte metafory, jej twórczość nie ewoluuje na tradycyjnej drodze odrębnych, artystycznych etapów, lecz toczy się na zasadzie cykli i warstw. Sama swoją sztukę opisuje jako meandrowanie lub „spacerowanie po ogrodzie”.

Kiki Smith pochodzi z barwnej, artystycznej rodziny. Jest córką rzeźbiarza Tony'ego Smitha i śpiewaczki operowej Jane Lawrence Smith. O wiktoriańskim domu w South Orange w New Jersey, w którym dorastała, wyrażała się zawsze z olbrzymią czułością, opowiadając o nim jako o historycznym artefakcie z własnymi wspomnieniami i przeszłością, który skradł jej wyobraźnię. Centralnym punktem twórczości artystki jest pojęcie „domu”, często porównywanego przez nią do ludzkiego ciała. Jej prace silnie cechuje temat ogniska domowego, kruchość i wrażliwość oraz zastosowanie skromnych materiałów zaczerpniętych ze sztuki ludowej i rzemiosła.

Wczesna twórczość Kiki Smith nie wyróżniała się spośród dokonań innych członków sceny artystycznej lat 80. W kolejnej dekadzie sławę przyniosły jej natomiast twórcze rozważania na temat ludzkiego ciała, wyrażane głównie poprzez naturalnej wielkości rzeźby, będące hołdem oddanym figuralnej sztuce Zachodu.

Prace te akcentowały podatność ludzkiego ciała na uszkodzenie i odwoływały się do feministycznej teorii „abiektu” rozumiejącej ciało ludzkie jako nieczyste, porowate, nieintegralne. Jedna z takich rzeźb, Kałuża Krwi, przedstawia drobną, ewidentnie skrzywdzoną w jakiś sposób postać, skuloną na podłodze w pozycji embrionalnej. Należy ona do wielu dzieł z tego okresu wykorzystujących motyw płynów ustrojowych lub cielesnych obrażeń.

W latach 90. Smith postanowiła odnieść się do swojego religijnego wychowania tworząc prace znacznie bardziej wytworne, uduchowione i eteryczne. Ciała niebieskie i odwołania do świata przyrody stały się w twórczości artystki codziennością, aczkolwiek nadal nieodłącznie łączyły się one z ludzkim ciałem. Temat cielesności Smith zaczęła teraz zgłębiać pod względem płodności, reprodukcji i karmienia, co razem ze zwrotem w stronę świata natury ostatecznie zaprowadziło ją do zainteresowania się zwierzętami oraz naszą relacją z nimi.

Leżąc z Wilkiem stało się odzwierciedleniem dążenia artystki do połączenia ze sobą tego, co ziemskie, z tym, co duchowe oraz tego, co osobiste, prywatne, z tym co wspólne, powszechne, kolektywne.

Tekst: Allison Young

*Christopher Lyon, “Free Fall: Kiki Smith on Her Art” in Kiki Smith, red. Helaine Posner i Christopher Lyon, New York: The Monacelli Press, Inc: s. 37.