Mariko Mori, Czysta Kraina

Kobieca postać na tle złotego krajobrazu łagodnie unosi się nad kwiatem lotosu. Tuż przy niej, na kłębiastych chmurach, wirują muzycy o wyglądzie przybyszów z innych planet. W szatach kobiety odbijają się barwy nieba, wody i ziemi—blady pomarańcz, żółć i róż—sprawiając, że stanowi ona jedność z całym tym kojącym krajobrazem. Ta oto Czysta Kraina jest zaklętym w szkło, fotograficznym odpowiednikiem Nirwany, trójwymiarowej instalacji wideo autorstwa Mori z 1997 roku. Nirwana ożywia obrazy widoczne w Czystej Krainie. Instalacja znajduje się w specjalnym, zaciemnionym pomieszczeniu, a oglądać ją może na raz, przy pomocy okularów 3D, jedynie 20 zwiedzających. Siedmiominutowe nagranie przedstawia kobiecą postać, która szepcze i nuci dźwięki w medytacyjnym rytmie. Muzycy na chmurach unoszą się dookoła niej. Pod koniec wyświetlania Nirwany włącza się wiatrak dmuchający chłodne, pachnące powietrze prosto w twarze widzów. Poprzez integrację różnych efektów, takich jak obrazy 3D, dźwięk, zapach, delikatny podmuch bryzy oraz przez ograniczoną liczbę publiczności, Nirwana staje się głębokim, intymnym doświadczeniem. Czysta Kraina uwiecznia moment tego doświadczenia, pozwalając widzom na dalsze, bardziej medytacyjne, zgłębianie dzieła.

Ten pogodny krajobraz ze złocistym niebem, lekko różową ziemią i idealnie nieruchomą taflą wodą jest tak naprawdę przepełniony symbolami, mimo, że na pierwszy rzut oka ciężko je odkryć. Po pierwsze, Czysta Kraina przedstawia wschód słońca nad Morzem Martwym, najniższym punktem terenu na Ziemi. Nazwa “martwe” wzięło od tego, że z powodu wysokiego zasolenia nie rozwija się w nim żadne życie. W tradycji Shinto sól natomiast jest kojarzona z oczyszczeniem. Na wodzie unosi się jak wiemy kwiat lotosu—jest to symbol czystości i odrodzenia w raju. Bardzo przypomina on kwiat z pewnej instalacji Mori z 1998 roku o nazwie Kapsuła Oświecenia (po lewej). Jest to kwiat z akrylu, w tęczowych kolorach, zamknięty w supernowoczesnej kapsule i oświetlony promieniami słońca. Zarówno w Kapsule Oświecenia jak i w Czystej Krainie artystka łączy ze sobą tradycyjne symbole z elementami futurystycznymi. Takim nowoczesnym elementem w Czystej Krainie jest fantastyczny obiekt unoszący się w tle (po prawej stronie) a przypominający zabawkowy, statek kosmiczny z długimi ramionami. Jest on wariacją autorki na temat tybetańskiej stupy—sakralnej buddyjskiej budowli, niegdyś miejsca pochówku. Poprzez jej własną interpretację symboli głęboko zakorzenionych w tradycji, artystka stworzyła ponadczasową scenerię, idealną do rozmyślań nad śmiercią, oczyszczeniem i odrodzeniem.

Odległa linia horyzontu oraz spora wyspa na pierwszym planie zdają się ciągnąć aż po przestrzeń widza, tworzą poczucie głębi, sprawiające, że może się on czuć jak gdyby był uczestnikiem całej sceny. Być może to uczucie osobistego zaangażowania ściśle łączy się z tytułem pracy. Tytułowa Czysta Kraina jest rajem buddy Amidy (lub Amitabhy), który zstępuje do swoich wyznawców w momencie ich śmierci i zabiera ich z powrotem do swojej “Czystej Krainy Wielkiej Błogości”.

Już w jedenastowiecznej Japonii powstawały rzeźby i malowidła, które podejmowały podobną tematykę. Jednym z nich było Zstąpienie Amidy i Niebiańskich Rzeszy (powyżej). Na tego typu wizerunkach Amida spoczywał na kwiecie lotosu trzymając ręce złożone w mudrę. Otaczało go całe morze wirujących chmur niosących jego świtę. Ową świtę tworzyli bodhisattwowie, oświecone istoty, które miały czynić co w ich mocy aby pomóc innym osiągnąć ten stan. Wizerunek znajdziemy również wyrzeźbiony w buddyjskiej świątyni Byodo-in (poniżej). Tam 52 bodhisattwów unosi się na chmurach po obu stronach Amidy. Niektórzy z nich siedzą spokojnie z dłońmi złączonymi w modlitwie, inni trzymają kwiat lotosu czekając na przyjście duszy zmarłego, pozostali wygrywają melodie na instrumentach.

W wersji Mori, niebiańscy towarzysze są pastelowymi figurkami obcych o wielkich, spiczastych głowach i delikatnych ciałach. Dryfując na błękitnych, pienistych chmurkach, każdy z nich gra na innym instrumencie. Dwie postacie na pierwszym planie są rozmyte, tak jakby pędziły w stronę widza. Figury obcych pojawiają się również w późniejszym dziele Mori, a mianowicie w instalacji Jedność z 2003 roku (po lewej). Tutaj, posiadają trójwymiarową formę, a wykonane są z miękkiego, podobnego do skóry materiału. Kosmici stoją w kółku i skierowani do jego zewnątrz trzymają się za ręce. Widz jest aktywnym uczestnikiem dzieła—po przytuleniu figury może czuć bicie jej serca oraz zobaczyć jak zapalają się jej oczy. Dokładnie tak jak w Nirwanie, na której oparta jest Czysta Kraina, Mori próbuje zaangażować więcej niż tylko zmysł wzroku zwiedzających i dla każdego z nich oferuje bezpośrednie doświadczenie dzieła sztuki. Być może jest w tym coś więcej i przez Jedność chce nam ona powiedzieć, że ukazanie podobnego rodzaju przeżyć może być sposobem na przekonanie do siebie innych osób. Jedno jest pewne—łączenie ze sobą pozornie odrębnych rzeczywistości jest centralnym tematem całej twórczości Mori.

Charakterystyczne dla prac artystki jest również to, że bardzo często odgrywa w nich ona pierwszoplanowe role. Nie inaczej jest w Czystej Krainie. Tutaj Mori pojawia się pod postacią znajdującej się w centrum kobiety. Wyszukany kostium, który ma na sobie jest jej własnego projektu. Mori urodziła się w Tokio w 1967 roku. Studiowała projektowanie w tokijskim Bunka Fashion College, a dorabiała jako modelka. Początkowo zajęcie to uznawała za niezwykle kreatywne, wkrótce jednak stwierdziła, że modeling nie jest medium umożliwiającym jej pełną autoekspresję. Zaczęła tworzyć wyszukane prezentacje, pełniąc w nich rolę reżysera, producenta, projektanta kostiumów, scenografa i modelki. Podobne działania podejmowało wielu fotografów. Do najbardziej znaczących należy Amerykanka Cindy Sherman oraz Yasumasa Morimura, japoński artysta słynący z przeistaczania się na swoich fotografiach w postacie ze znanych dzieł sztuki.

W Czystej Krainie Mori ma błękitne, pozbawione źrenic oczy. Wpatruje się gdzieś poza zasięg naszego wzroku. Tak jak w przypadku Amidy, jest zawieszona tuż ponad kwiatem lotosu, a kciuk i palec wskazujący jej prawej dłoni są złączone w charakterystycznej mudrze, geście nauki i szczęścia. Ta mudra to Dharmaczakra, zwana też Kołem Dharmy. W lewej ręce kobieta trzyma hojyu, magiczny, spełniający życzenia klejnot o kształcie kwiatu lotosu. Tworząc swoją postać artystka inspirowała się Kichijoten, japońską boginią płodności, szczęścia i piękna, posiadającą korzenie w hinduskiej mitologii (tam jest znana pod imieniem Shri Lakshmi). Konkretny wizerunek Kichijoten, na którym wzorowała się Mori pochodzi natomiast z malowidła ze świątyni Yukushi-ji w Narze (VIII wiek). Tam bogini, tak jak Mori na zdjęciu, jest subtelna, elegancka, odziana w łagodnie powiewające szaty, w ręku trzyma spełniający życzenia klejnot. Jej wygląd i ubiór jest charakterystyczny dla eleganckiej damy z chińskiej dynastii Tang. Wizerunek ten prawdopodobnie był wielbiony podczas obchodów Nowego Roku, kiedy to wierzący modlili się o szczęście i płodność. Piękna, elegancka kobieta, będąc ucieleśnieniem pomyślności i dobrobytu, stała się dla nich obiektem kultu.

Przy pomocy tej postaci, tożsamość Mori rozpływa się, a ona przeistacza się w elegancką damę z dynastii Tang i boginię pomyślności, a jednocześnie odgrywa rolę buddy Amidy. Nowa, oświecona tożsamość Mori zstępuje, aby zaprowadzić widza do “Czystej Krainy Wielkiej Błogości” jej własnego autorstwa. A może artystka stara się pokazać widzowi swój własny, pochłaniający raj? W obu wersjach jej dzieła, zarówno w przypadku Nirwany, multi-sensorycznego wideo, jak i Czystej Krainy, która po prostu jest fotografią, przekaz jest łatwy do zrozumienia: oświecenie jest dla każdego.

Tekst: Katrina Klaasmeyer

Materiał wideo—The Artist Project: Mariko Mori (z Metropolitan Museum of Art)