Rewolucja neolityczna

Kiedy pada hasło "neolit", ludzie najczęściej myślą o "Stonehenge", ikonie tego okresu. Obiekt zbudowany na równinie Salisbury w Anglii datowany jest na 3000 p.n.e. i jest budowlą największa budowlą owego czasu w całej Europie.  Stonehenge jest przykładem postępu, jaki przyniosła rewolucja neolityczna — najważniejsza zmiana w historii ludzkości. To, jak mieszkamy dziś, osiedleni w domach, blisko innych ludzi, w miastach i miasteczkach, chronieni przez prawo, żywiący się jedzeniem pochodzącym z farm, z wolnym czasem na rozrywki, naukę, dociekanie i wynalazki - to wszystko efekt rewolucji neolitycznej, która rozegrała się 11,5 - 5 tysięcy lat temu. Rewolucja, która doprowadziła nas do dzisiejszego stylu życia, wynikała z rozwoju technologii potrzebnej do sadzenia roślin i zbierania plonów oraz udomowienia zwierząt.

Gdybyś żył wcześniej, najprawdopodobniej wraz ze swoją szeroką rodziną prowadziłbyś koczowniczy tryb życia, nie zatrzymując się nigdzie na dłużej niż kilka miesięcy, korzystając z tymczasowych schronisk, wiecznie poszukując żywności i nie posiadając niczego, czego nie da się łatwo zapakować w kieszeń czy tobołek. Zmiana na neolityczny styl życia była ogromna i pozwoliła korzystać z wielu niedostępnych wcześniej przyjemności: wystawnego jedzenia, przyjaciół, wygodnych domów - rzeczy, które cenimy sobie do dzisiaj.

Stonehenge, ok. 3000 p.n.e., Równina Salisbury, Anglia

Ogromna zmiana w sposobie życia ludzi zmieniła także sposoby artystycznej ekspresji. Neolityczne rzeźby stały się większe, częściowo dlatego, ze ludzie nie musieli ich ze sobą nosić. Coraz popularniejsze stawało się garncarstwo - glinianych naczyń używano do przechowywania zapasów płodów rolnych. To właśnie w tym okresie po raz pierwszy w menu pojawił się alkohol, powstało coś, co dzisiaj nazwalibyśmy architekturą, dbającą również, poprzez dekoracje wewnątrz i na zewnątrz, o spełnienie estetycznych potrzeb mieszkańców. Krótko mówiąc, ludzie osiedli i mieszkali w jednym miejscu przez lata.

Wydaje się nieprawdopodobne, by Stanehenge mogli zbudować wcześniejsi, paleolityczni nomadowie. Pomyślmy tylko o tym, jaką stratą czasu i energii byłoby budowanie takiego kompleksu w miejscu, do którego mogliby już nigdy nie powrócić, albo powracać bardzo rzadko. Wysiłek związany z budowa był przecież ogromny. Stonehenge ma około 98 metrów w obwodzie, a bloki kamienne na zewnętrznym obwodzie ważą po 50 ton. Mniejsze sześciotonowe kamienie, wydobywane były w miejscach odległych nawet o 450 mil. Przeznaczenie czy znaczenie Stonehenge nie jest jasna; ale projekt, planowanie budowy i jej wykonanie mogło mieć miejsce tylko w kulturze, w której istniała niekwestionowana władza. Mamy więc do czynienia z kulturą, która była w stanie zaprząc setki ludzi do ciężkiej, wieloletniej pracy. To kolejna cecha charakterystyczna neolitu.

Czaszki z gipsu i muszli; pre-ceramika neolityczna, 6000-7000 p.n.e., znalezione na stanowisku archeologicznym Yiftah'el w Dolnej Galilei, Izrael

Okres neolitu jest ważny także i dlatego, że oferuje nam najwcześniejsze dowody praktyk religijnych, wieczną inspirację dla sztuki. Być może najbardziej fascynującymi przedmiotami są gipsowe czaszki, znalezione na obszarze Lewantu w sześciu miejscach, w tym w okolicach Jerycha. W tym okresie w epoce neolitu, około 7.000 - 6.000 lat przed naszą erą, ludzi chowano często pod podłogami domów ich bliskich. W pewnych okolicznościach ich czaszki wyjmowano i pokrywano gipsem, by stworzyć twarz podobną do żywej. Uzupełniano je muszlami w miejscu oczu i malowano imitację włosów i wąsów.

Zgodnie z tradycyjną interpretacją, gipsowe czaszki służyły jako obiekty kultu męskich przodków. Ostatnie badania dowiodły, że wśród 61 znalezionych czaszek spora część należała do kobiet i dzieci. Być może więc czaszki nie służyły kultowi religijnemu, a były rodzajem obrazów służących podtrzymaniu pamięci o bliskich, którzy odeszli z tego świata.

Neolityczni ludzie nie posługiwali się pismem, nie mamy więc szansy by dowiedzieć się więcej (najwcześniejsze przykłady pisma pojawiają się w lezacej w Mezopotamii Sumerii, w późnym czwartym tysiącleciu przed naszą erą. Niektórzy badacze jednak wierzą, że jeszcze wcześniej, w neolicie, pojawiło się proto-pismo).

Tekst: dr Senta German