Buddyjskie klasztory

Czym właściewie jest klasztor? Jest zgromadzeniem mężczyzn lub kobiet (mnichów lub mniszek), którzy zdecydowali się żyć poza społeczeństwem i poświęcić swoje życie praktykom religijnym. Określenie "mnich" wzięło się od greckiego słowo "monos", które znaczy "samotny".

Naszym przodkom, którzy byli zajęci codzienną walka o byt (zdobywaniem pożywienia czy troską o dach nad głową) nie było łatwo znaleźć czas na modlitwę czy inne praktyki religijne. Zawsze jednak mógł się za nich modlić ktoś inny, nawet jeżeli był to tylko posąg. Tak jak sumeryjskie figurki wotywne z Tell Asmar. Były one umieszczane w kaplicach, wysoko ponad wioskami, którym miały służyć. Przedstawiały postacie w stanie ciągłej modlitwy – ze złożonymi przed sobą dłońmi oraz szeroko otwartymi oczami, nieustanne wpatrzonymi w bóstwa.

W Buddyzmie i Chrześcijaństwie było nieco inaczej. Zamiast posągów, w imieniu ludzi modlili się zakonnicy (lub mnisi). Mieszkali oni w klasztorach, w których skupiało się życie religijne mieszkańców okolicznych miast i wiosek. W chrześcijaństwie mnisi modlą się o zbawienie dusz żyjących. Ale w buddyzmie nie ma pojęcia duszy. Ich celem nie było dostanie się do nieba, lecz wyzwolenie z nieskończonego cyklu narodzin (z samsary) i osiągnięcie mokszy. Moksza była uwolnieniem się od przywiązania do jaźni lub mówiąc inaczej do świata materialnego. Oznaczała ona koniec samsary i w następstwie doświadczenie nirwany (czyli wyzwolenia), która była uważana za stan wiecznej jedności z całym wszechświatem.

Buddyści wiedzieli, że do osiągnięcia mokszy prowadziła długa droga. Według ich nauk, aby jej dostąpić należało skupić się na dążeniu do zdobycia Oświecenia i uzyskaniu stanu całkowitego poznania. Nauki te zostały zwięźle zapisane w postaci Czterech Szlachetnych Prawd - często określanych jako dharma ("prawo"):

Życie jest cierpieniem (cierpienie = odrodzenie)
Przyczyną cierpienia jest pożądanie
Przyczynę pożądania należy przezwyciężyć
Gdy pragnienie zostanie przezwyciężone, nie będzie już cierpienia (cierpienie = odrodzenie)

Nawet doświadczeni buddyści wiedzą, że nie wszyscy są gotowi na odbycie praktyk kończących samsarę. Na swoją karmę (działania powodujące zamknięty krąg przyczyn i skutków) można jednak wpłynąć, m.in. poprzez swoją dobroczynność kierowaną (głównie) w kierunku społeczności klasztornych.

Buddyjscy mnisi i mniszki medytowali i modlili się za laicką wspólnotę (laikat - każdy kto nie jest księdzem, mnichem lub zakonnicą), za tych, którzy nie mają dość wiary, pomagając im w realizacji czterech szlachetnych prawd. Instruowali oni również osoby świeckie, jak odprawiać rytuały, jak medytować, doradzali na którym bóstwie skupić swą uwagę (zależało to od problemów, z jakimi zmagał się modlący lub przeciwności, jakie napotykał na drodze do oświecenia). Świeccy wyznawcy z kolei wspomagali mnichów darowiznami żywności i innych potrzebnych przedmiotów. Była to relacja korzystna dla obu stron.

Pierwsi mnisi buddyjscy wzorowali się nieco na już istniejących religiach, takich jak hinduizm czy janizm (lub innych, które dawno już wymarły) i zostawali ascetami – odrzucali dobra doczesne skupiając się jedynie na przeżyciach religijnych. Nie posiadali oni stałego miejsca pobytu. Wędrowali natomiast po kraju i otrzymywali żywność, odzienie oraz dach nad nad głową od spotkanych na swej drodze ludzi (liczących na dostąpienie łask w nagrodę za swoje dobre uczynki). Kiedy wreszcie zaczęto tworzyć miejsca ich zamieszkania czyli kompleksy klasztorne, umieszczano je na tyle blisko wiosek i miast, aby okoliczni mieszkańcy mogli bez problemów składać w klasztorach wszelkie ofiary, jednak na tyle daleko aby nic nie przeszkadzało mnichom podczas medytacji.

Klasztory buddyjskie były znacznie większe od klasztorów związanych ze starszymi hinduskimi religiami. Charakteryzowały je specyficzne rodzaje pomieszczeń i budowli.

Pierwszą taką budowlą, niezwykle ważną dla architektury i sztuki buddyzmu była stupa. Stupa miała postać wielkiego, kamiennego kopca z miejscem na relikwie. W pierwszej stupie jaka powstała znajdowały się prochy samego Buddy. Relikwie to przedmioty związane ze zmarłą osobą, którą darzono szczególnym szacunkiem. Relikwiami mogą być kości, prochy (tak jak w przypadku Buddy) lub rzeczy, które dana osoba używała bądź nosiła. Są one czczone w wielu religiach świata, a szczególnie w Chrześcijaństwie. Późniejsze stupy były już ich pozbawione. Zajmowały ważne miejsce w klasztorach, będąc symbolem osoby Buddy oraz nauk które po nim pozostały.

Kolejnym typem budowli była wihara - rodzaj buddyjskiego klasztoru, w którym mieściły się kwatery dla mieszkających tam mnichów.

Trzeci budynek to chaitya (ćajtja), sala zgromadzeń w której ustawiona była stupa (niezawierająca relikwii). Była tak zaprojektowana, aby do stupy mógł zbliżyć się, chociaż na chwilę, każdy z obecnych tam wiernych. Centralna sala ćajtji została zaaranżowana tak, aby umożliwić okrążenie stupy.

Stupa znajduje się w głębi nawy głównej (głównego przejścia). Za kolumnami znajdują się nawy boczne—miały pomóc wierzącym poruszać się po świątyni. Architektura tego miejsca przywodzi na myśl skojarzenia z wczesnym Chrześcijaństwem (np. z nawami bocznymi rzymskiego kościoła Santa Sabina, w którym te oddzielone kolumnami korytarze pomagały wierzącym dostać się przed ołtarz znajdujący się na końcu świątyni.

Do I stulecia wiele klasztorów w Indiach pełniło funkcję ośrodków edukacji. Powstawały one w miejscach związanych z buddyzmem lub z osobą samego Buddy. Do takich miejsc należały np. Lumbini, w którym Budda się narodził, Bodh Gaya, gdzie doświadczył oświecenia i poznał dharmę (Cztery Szlachetne Prawdy), Sarnath (Park Jeleni), w którym wygłosił swoje pierwsze kazanie, dzieląc się dharmą z innymi, czy Kushingara - miejsce w którym zmarł.

Swój udział w powstawaniu klasztorów miał także król Ashoka (304-232 r.p.n.e.) – pierwszy w północnych Indiach władca, który przeszedł na buddyzm. Budował on klasztory w miejscach, z którymi był szczególnie związany np. w Sanchi. To właśnie tu znajdowała się pierwsza stupa, zawierająca prochy Buddy, nazwana potem Wielką. Wraz z rozbudową klasztoru, w miejscu tym pojawiło się później więcej tego typu budowli. Ashoka słyną również z licznych pomników, które kazał wznieść w Sanchi. Owe pomniki, mające kształt kolumn różnych rozmiarów, miały być znakiem przyjęcia przez niego nowej religii, a także miały stanowić źródło wiedzy na temat buddyjskiej ideologii.

Pomiędzy 120 r. p.n.e. a 200 r. p.n.e. założono ponad 1000 vihar (klasztor z salą mieszkalną dla mnichów) i ćajtji (świątynia z wotywną stupą w półokrągłej apsydzie i kolumnami) wzdłuż starożytnych i dobrze prosperujących szlaków handlowych. Klasztory wymagały sporej przestrzeni.

Wihara była dwupiętrowym budynkiem z gankiem umieszczonym z przodu. Cele mniechów i mniszek były rozmieszczone wokół sali spotkań umieszczonej w centrum budowli. Przykładem takiego obiektu jest wihara w Adżancie, której plan widoczny jest powyżej (zdjęcia: Erik 128).

Klasztory rozwijały się, a ich znaczenie rosło. Były już nie tylko miejscem zamieszkania mnichów - stały się również ośrodkami praktyk religijnych (dla potrzeb ludzi świeckich) oraz miejscem szerzenia buddyjskich nauk. Za panowania Ashoki, w III w.p.n.e., w miejscowości Bodh Gaja (w dzisiejszym stanie Bihar w północnych Indiach) została wzniesiona Świątynia Mahabodhi. Była to Wielka Świątynia Oświecenia, w której Budda posiadł wiedzę dharmy — czyli poznał Cztery Szlachetne Prawdy. Znajdował się tam również klasztor i kaplica oraz diamentowy tron (vajrasana) postawiony z rozkazu Ashoki. Tron (vajrasana - dosłownie diamentowe siedzenie) miał upamiętnić dokładne miejsce, w którym Budda doświadczył oświecenia oraz miał być znakiem istnienia niezniszczalnej ścieżki dharmy.

Na Płaskowyżu Dekan, który zajmuje większą część południowych Indii, po dziś dzień można znaleźć monumentalne klasztory ukryte we wnętrzach skał. Pojawiały się tam one już od III w.p.n.e. Do najstarszych zabytków tego typu zalicza się jaskinie Bhaja, Karle oraz Adżanta.

W wielu z tych miejsc znaleziono przedmioty świadczące o tym, że mieszkających tam mnichów i bogatych handlarzy, którzy często zjawiali się w tych stronach, łączyły bardzo dobre relacje. Jaskinie Bhaja, na przykład, znajdowały się na głównym szlaku handlowym, który wiódł od Morza Arabskiego aż do terenów Dakanu, łącząc północ i południe Indii. Bogaci kupcy, prowadzący wymianę handlową pomiędzy Cesarstwem Rzymskim i południowo-wschodnią Azją, często wspierali rozbudowę skalnych klasztorów, finansując powstanie w ich wnętrzu kolejnych elementów takich jak filary, sklepienia, zdobione fasady czy płaskorzeźby. Buddyjscy mnisi z kolei, często towarzyszyli kupcom w ich podróżach po Indiach, Tybecie i Nepalu, pełniąc rolę misjonarzy i szerząc na tych terenach prawdy dharmy.

Gdy w Bhaji działał klasztor, Buddyzm był jeszcze bardzo młodą religią. Obowiązującą w niej szkołą była wówczas Hinajana, która wykluczała możliwość tworzenia jakichkolwiek wizerunków Buddy. To właśnie dlatego Bhaja jest ich zupełnie pozbawiona. W okresie Hinajany pamięć o osobie historycznego Buddy i jego naukach była nadal bardzo żywa. Sam Budda nie chciał, aby oddawano mu cześć - czemu mogło by sprzyjać tworzenie jego wizerunków, lecz pragnął aby jego wyznawcy w czasie praktyk skupiali się jedynie na Czterech Szlachetnych Prawdach (dharmie).

Główna sala ćajtji, w której znajdowała się pamiątkowa stupa, bez relikwii, powyżej w Bhadży zawiera solidną kamienną stupę w nawie głównej, z dwiema nawami bocznymi. Jest to najwcześniejszy przykład tego typu wykutej w skale jaskini i bardzo przypomina drewniane konstrukcje, które ją poprzedzały. Kolumny są nachylone do wewnątrz, co byłoby konieczne we wczesnych drewnianych konstrukcjach na północy Indii, aby wesprzeć pchnięcie na zewnątrz ze szczytu sklepienia.W podobnych jaskiniach filary posiadały oprócz tego kamienne podesty — podobne do tych, na których wcześniej umieszczano drewniane kolumny. Miały one stanowić ochronę przed termitami. Jaskinie takie jak Bhaja pokazują, w jaki sposób elementy stosowane w budownictwie w celach praktycznych stały się standardami architektonicznymi.

Początki istnienia Adżanty przypadły również na okres Hinajany (początkowy okres buddyzmu, w którym nie istniał jeszcze zwyczaj tworzenia wizerunków Buddy). Dlatego właśnie, niektóre tutejsze jaskinie tak bardzo przypominają wnętrza Bhaji. W późniejszych latach powstawania Jaskiń w Adżancie, buddyzm przeszedł w fazę Mahajany. Dopuszczała ona tworzenie wyobrażeń Buddy, które najczęściej były inspirowane opowieściami dżataka — historiami dotyczącym różnych jego wcieleń. W Mahajanie pamięć o Buddzie powoli zanikała. O nim samym i o jego naukach miały przypominać wyznawcom właśnie wizerunki. Najczęściej przedstawiały one Buddę będącego w stanie oświecenia lub wygłaszającego swoje pierwsze kazanie (głoszącego dharmę). Jedne z pierwszych wizerunków Buddy z tego okresu znalazły się właśnie w Adżancie. Znajdujące się tam malowidła są również swojego rodzaju dokumentacją wydarzeń oraz zwyczajów, jakie obowiązywały za panowania ówczesnej Dynastii Guptów (320-550 n.e.).

Ostatecznie wykute w skale klasztory stały się dość złożone. Składały się z kilku kondygnacji z wewnętrznymi dziedzińcami i werandą. Niektóre fasady ozdobione były płaskorzeźbami (obrazy wykute w kamieniu) Buddy i innych bóstw. W środkowej sali wciąż znajdowała się stupa, ale teraz wyrzeźbiono w niej wizerunek Buddy, podkreślając, że Budda jest stupą. Historie z życia Buddy były również czasami umieszczane we wnętrzu zarówno jako obrazy, jak i płaskorzeźby.

Esej napisany przez dr Karen Shelby.