Architektura i liturgia

Związek pomiędzy liturgią i architekturą, czyli pomiędzy nabożeństwem i miejscem, w którym w którym się odbywa ma długą historię w tradycji chrześcijańskiej. Jej korzenie sięgają jeszcze żydowskich tradycji sprzed pojawienia się Chrześcijaństwa. Słowo “liturgia” wywodzi się z Greki i oznacza “działanie na rzecz ludu” już od ich początków używane jest w odniesieniu do chrześcijańskich nabożeństw. Dzisiaj wyznania można podzielić na “liturgiczne” (np. katolicyzm, Kościół Episkopalny) lub “nie liturgiczne” (np. baptyści, zielonoświątkowcy). Liturgia w najprostszym znaczeniu tego słowa oznacza porządek, w jakim powinno odbywać się nabożeństwo. Każdy odłam chrześcijaństwa w jakimś stopniu jest więc liturgiczny, ponieważ w każdym nabożeństwa mają jakiś rodzaj struktury (powitanie, modlitwę otwierającą, śpiewanie psalmów, kazanie, modlitwę zamykającą, błogosławieństwo, itd.)

Jak zapisano w Starym Testamencie (Księga wyjścia, 25-31), żyjąc na wygnaniu na pustyni Izraelici składali ofiarę Bogu w Przybytku Mojrzeszowym, czyli ogromnym przenośnym namiocie zbudowanym z dwóch pomieszczeń. W większym odbywało się składanie ofiary a w drugim, nazywanym Świętnicą Najświętszą, palono kadzidło oraz przechowywano Arkę Przymierza. To w niej złożone były tablice z Dziesięcioma Przykazaniami oraz manna (cudowny pokarm, którym Izraelici żywili się podczas wędrówki). To także w Arce Przymierza Bóg postanowił ukazać swoje oblicze. Żydzi uzyskali stałe miejsce odprawiania nabożeństw dopiero w czasach Króla Salomona, gdy wybudowano Świątynię w Jeruzalem (najprawdopodobniej koło XX w. p.n.e). Świątynia w Jeruzalem, choć z kamienia, stworzona była na wzór Przybytku Mojrzeszowego. Po zburzeniu w 586 p.n.e. na jej miejscu wzniesiono Drugą Świątynię (teraz w tym miejscu znajduje się Kopuła na Skale w Jerozolimie, zdjęcie poniżej).

Nie znamy szczegółów liturgii odbywającej się w tej świątyni. Wiemy jednak, iż do porządku nabożeństw należały składanie ofiar z zwierząt, palenie kadzideł, śpiewanie psalmów, błogosławieństwa, przyrządzanie i spożywanie chlebów pokładnych (czyli chleba umieszczonego na specjalnym talerzu w ofierze dla Boga).

Zniszczenie Drugiej Świątyni przez rzymskiego dowódcę (a później cesarza) Tytusa w 70 roku naszej ery zmusiło Żydów do przeniesienia nabożeństw do synagog, które były (i nadal są) miejscem modlitw i głoszenia nauk, ale nie składania ofiar. W synagogach, oprócz śpiewania psalmów, modlitw i błogosławieństw odbywało się także czytanie pism i nauczanie. Budynki synagogi były przystosowane do tego dzięki bema, czyli podwyższeniu z którego można było czytać i głosić nauki.

Tradycje i zwyczaje z synagogi były pielęgnowane oraz interpretowane na nowo przez pierwszych Chrześcijan, wśród których wiele osób było także Żydami. Pierwsze Chrześcijańskie nabożeństwa składały się z wyznań wiary, pieśni pochwalnych, modlitw, czytań Septuaginty (pierwszych tłumaczeń Starego Testamentu na grekę), nauczań, spożywania posiłków oraz chrztów. Wiemy o tym z pierwszych chrześcijańskich tekstów, na przykład z pism Tartuliana, Ireneusza z Lyonu, Justyna Męczennik oraz Didache (tekstu z pierwszego lub drugiego wieku najprawdopodobniej pochodzącego z Syrii) a także z Listu do Hebrajczyków w Nowym Testamencie.

W roku 312 n.e. cesarz Konstantyn wydał Edykt Mediolański, który zalegalizował wyznawanie Chrześcijaństwa. Przed tym odbywało się to tylko w domach, w miejscach pochówku świętych o ukochanych lub na dworze. Jednym z najstarszych kościołów (jego korzenie sięgają 254 roku n.e.) jest Dura Europos, rzymska placówka na terenie dzisiejszej Syrii (szkic planu wyżej). Ten mały kościół został zaaranżowany z typowego rzymskiego domu, który był budowany na planie kwadratu z dziedzińcem w środku. Członkowie kościoła pozbyli się jednej ze ścian, by stworzyć większą salę do nauczania i uczestniczenia w Eucharystii (czyli cudownego przemienienia chleba i wina w ciało i krew Chrystusa). Jedna z sal była z kolei przystosowana do chrzcin, znajdują się w niej także jedne z pierwszych chrześcijańskich fresków.

Niedługo po nawróceniu się i zalegalizowaniu Chrześcijaństwa, Konstantyn Wielki wszczął rozległą akcję budowania nowych kościołów w dużych miastach takich jak Rzym, Jerozolima oraz Konstantynopol. By sprostać potrzebom rosnącej liczby chętnych do brania udziału w chrześcijańskiej liturgii kazał przystosować Bazylikę Maksencjusza i Konstantyna (zdjęcie powyżej), mimo iż do tego momentu był to świecki budynek urzędowy.

Rzymskie bazyliki były podłużnymi, prostokątnymi budynkami z szeroką nawą centralną i dwiema nawami bocznymi oraz absydą (półkolista kopułą) w której pracował magistrat. Bazyliki nie miały żadnych związków z pogańskimi obrzędami oraz były zwykle dość dużymi budynkami, dlatego idealnie nadawały się do przekształcenia w kościoły.

Wczesne bazyliki chrześcijańskie, takie jak Santa Sabina (powyżej) oraz San Paolo fuori le Mura (Bazylika św. Pawła za Murami) zachowały podstawową strukturę rzymskiej bazyliki do której dodano chrześcijańskie elementy. Powrócono do bema, którego zaczęto używać jako wzniesienia na którym księża modlili się (w średniowieczu budowano bema poprzez umocowanie platformy do kolumny w centralnej części nawy). Wiele kościołów budowało także ambonę, czyli jeszcze wyższą platformę do której dostać się można było schodami. Z ambony czytano ewangelie oraz odprawiano mszę. W tych kościołach bema służyła do recytacji modlitw oraz czytania listów i Starego Testamentu. Kolejnym elementem typowym tylko dla chrześcijańskich kościołów był transept, czyli dodatkowa przestrzeń po bokach między nawą a przodem kościoła (na obrazku poniżej)

Ołtarz, miejsce Eucharystii, był najistotniejszym elementem dodanym do bazylik dostosowując je do liturgii chrześcijańskiej. Ołtarze były umiejscowione albo zaraz przed albo w środku apsydy (tak jak w Santa Sabina na zdjęciu wyżej). Był to chrześcijański odpowiednik Świętnicy Najświętszej. Aż do średniowiecza większość ołtarzy była drewnianym stołem, później zaczęto stosować kamień. Tak jak w w Bazylice św. Piotra w Rzymie, tradycyjnie budowano ołtarz na miejscu pochówku świętego, dlatego w V wieku Kościół wymagał, by każdy ołtarz miał w sobie relikwie świętego (najczęściej kości). Apokalipsa św Jana 6:9-10 opisuje męczenników wołających o sprawiedliwość spod ołtarza w Niebiosach. Trzy najważniejsze części kościoła miały więc symboliczne znaczenie. Narteks (wejście) był Ziemą, nawa była Królestwem Bożym a ołtarz, jak Świętnica Najświętsza, był Niebiosami.

W średniowieczu ogólna struktura, zarówno liturgii jak i kościoła pozostała taka sama. Wzrastała jednak ich złożoność oraz różnorodność jako skutek popularyzacji chrześcijaństwa na rozległym i różnorodnym terenie Imperium Rzymskiego. Dzisiaj możemy uważać liturgię za scenariusz a architekturę kościelną za scenę, na której go wykonywano (poniżej). “Aktorami” było duchowieństwo, czyli księża, diakoni, pomocnicy przy liturgii. Swoją rolę mieli także zgromadzeni, którzy nie tylko brali udział w modlitwach, pieśniach i procesjach, ale także praktykowali pobożność w bardziej osobisty sposób. Powszechne było na przykład, by uczestnicy liturgii chodzili po kościele modląc się w niezależny od niej sposób lub by zapalali świecie w pobocznych kapliczkach.

Tak jak ma to miejsce w przypadku współczesnych kościołów, w średniowieczu liturgia oraz architektura miały na siebie wzajemny wpływ. Ściany i posadzki kościołów często pokryte były tabliczkami i nagrobkami dedykowanym członkom kościoła i świętym. Inną formą dekoracji stały się wizerunki Chrystusa, Maryi, świętych i aniołów. Sposób udekorowania kościoła miał bezpośredni wpływ na zachowanie wiernych, którzy chcieli modlić się pod patronatem swoich ulubionych świętych. Miejsce czci poświęcone popularnemu świętemu było chętniej wspierane, np. w formie donacji. Sposobem na sympatię wiernych było na przykład złożenie kości jakiegoś świętego w konkretnym miejscu w kościele, by wierni chcieli być pochowani jak najbliżej tego kościoła.

Miejsce przy ołtarzu (ale nie tylko) było udostępnione tylko dla duchownych. Z praktycznych powodów prezbiterium (zdjęcie niżej) często odgrodzono niską balustradą. Pozwalało to powstrzymać wiernych od przeszkadzania w odprawianiu eucharystii oraz zapobiegało zwierzętom zbliżanie się do chleba i wina. Z czasem jednak balustrada ta stawała się coraz wyższa oraz bardziej zdobiona. W czasach późnego średniowiecza sięgnęła sufitu zasłaniając zupełnie widok ołtarza uczestnikom mszy.

Obrazy i relikwie miały wpływ na działanie kościoła i poza jego murami. Pielgrzymki, czyli podróże do miejsc świętych, stały się istotną częścią wyznawania wiary dla chrześcijan już od czasów Konstantyna i jego wysiłku budowania świątyń w Ziemi Świętej oraz w Konstantynopolu. Ze względów zdrowotnych lub finansowych nie każdy mógł zostać pielgrzymem. Umożliwiono wiernym modlenie się do nich bez potrzeby podróży dzięki relikwiarzom, w którym przenoszono relikwie. Gdy budowano Pałac w Aachen (ośrodek polityczny oraz kaplicę) przeniesiono tam relikwie, aby zaznaczyć boską opiekę nad miejscem. Oprócz relikwii wpływu kultury pielgrzymek można było także zobaczyć bezpośrednio w architekturze zachodnioeuropejskich kościołów. Inspirowały się one miejscami z Ziemii Świętej (na przykład Bazyliką Grobu Świętego) lub, tak jak rzymska bazylika Santa Croce in Gerusalemme, czyli Bazylika Świętego Krzyża z Jerozolimy odwoływały się one w swoim powołaniu (nazwie).

Warto też dodać, iż eucharystia, czyli moment w mszy świętej gdy wierni przemieszczają się z swojego miejsca w nawie pod ołtarz też jest swego rodzaju pielgrzymką w małej, lokalnej skali. Wierni przechodzą z swojej rzeczywistości bliżej obietnicy wieczności w Niebie. Zrozumienie uduchowienia kościoła także wpłynęło na chrześcijańską architekturę. Biblijne przypowieści takie jak Apokalipsa Św. Jana 21:9-21, w której anioł mierzy Nowe Jeruzalem (miasto Jerozolima zbudowane w Niebie, w którym po Sądzie Ostatecznym mieszkać będą mogli zbawieni) inspirowały Chrześcijan w średniowieczu by nadawać duchowego znaczenia wymiarom i proporcjom kościołów. Przypowieść ta w manuskrypcie "Commentary on the Apocalypse" (Komentarz do Apokalipsy) autorstwa Beatusa z Liebany (poniżej) ukazuje anioła trzymającego wzrostomierz w centrum miasta, gdy dwunastu aniołów stoi w bramach tego miasta stając się częścią architektury Nowego Jeruzalem. W pewnym sensie wszystkie średniowieczne kościoły postrzegano jako symbole Nowego Jeruzalem, niektóre odwoływały się do tego bardziej dosłownie. Na przykład do budowy lamperii w kaplicy w zamku w Karlštejn oraz kaplicy Wacława w Archikatedrze w Pradze użyto kamieni półszlachetnych, co jest bezpośrednim odwołaniem do Apokalipsy św. Jana, 21:9-21.

Innym przykładem architektury odpowiadającej na duchowe potrzeby jest Plan klasztoru w Sankt Gallen (datowany na 820 rok naszej ery) (poniżej). Chrześcijański monastycyzm ma swoje korzenie w praktykach pustelników z IV wieku. Mnisi wiedli życie dedykowane modlitwie, ascezie i życiu w ubóstwie. Doktryny te były formalizowane w poradniku z zasadami, a najistotniejszym z nich była Reguła św. Benedykta, która nakazywała mnichom modlitwy co godzinę, celebrowanie nabożeństw oraz Liturgię godzin. Porady te widoczne są na Planie klasztoru w Sankt Gallen, na którym przewidziano ponad 40 pomieszczeń w tym kościół, salę do przepisywania ksiąg oraz sale mieszkalne. Plan był uporządkowany, nawet w ogrodzie dominowały przemyślane siatki i kwadratowe place. Niezależnie od tego, czy złożony plan był stworzony by na jego podstawie wybudować klasztor w Imperium Karolińskim, służył on jako plan idealnego klasztoru.

Podsumowując, pomimo różnorodności w doświadczaniu duchowości w całej Europie, od chłopów, który uczęszczał do kościoła rzadko lub wcale, poprzez pracującego w kościele kleryka aż po arystokratę, który był fundatorem większości średniowiecznych dzieł sztuki i manuskryptów, a nawet po króla czy cesarza, życie ludzi było przyporządkowane kalendarzowi liturgicznemu. Kościoły były najistotniejszymi elementami średniowiecznego krajobrazu, a ceremonie i procesje, jakie w nich się odbywały, regularnie wyprowadzały sakralność także poza mury kościołów.

Esej: Jennifer Freeman

Mary Carruthers, The Craft of Thought: Meditation, Rhetoric, and the Making of Images, 400-1200 (New York: Cambridge University Press, 1998).

Allan Doig, Liturgy and Architecture: From the Early Church to the Middle Ages(Burlington, VT: Ashgate, 2008).

Thomas J. Doig and E. Ann Matter, eds. The Liturgy of the Medieval Church, 2nd ed. (Kalamazoo, MI: Medieval Institute Publications, 2005).

Richard Kieckhefer, Theology in Stone: Church Architecture from Byzantium to Berkeley (New York: Oxford University Press, 2005).

Cyrille Vogel, Medieval Liturgy: An Introduction to the Sources. Revised and translated by William G. Storey and Niels Krogh Rasmussen, (O.P. Washington, D.C.: The Pastoral Press, 1986).

James F. White, A Brief History of Christian Worship (Nashville, TN: Abingdon Press, 1993).