Van Gogh, Gwiaździsta noc

Kręte, wijące się linie pagórków, gór i nieba, fenomenalnie kontrastujące ze sobą żółcie i błękity, olbrzymie, przypominające płomienie, korony cyprysów i grube pociągnięcia pędzlem znane z Gwiaździstej nocy Vincenta van Gogha są przez wielu postrzegane jako odzwierciedlenie niespokojnego stanu jego umysłu. Płótno artysty w istocie jest wyjątkowe, nie tylko ze względu na jakość wykonania, ale również przez to jak prezentuje się na tle jego twórczości. Kiedy pomyślimy o ulubionych tematach artysty, takich jak irysy, słoneczniki lub pola pszenicy to długo by wśród nich szukać nocnych krajobrazów. Fakt, że Gwiaździsta noc stała stała się aż tak słynna może więc zadziwiać. Sam Van Gogh w swoich listach ledwo o niej wspominał, określając ją po prostu jako „studium nocy” lub jako „nocny efekt”.

Brat artysty, Theo, dyrektor paryskiej galerii i uzdolniony koneser sztuki współczesnej nie był z niej zbytnio zadowolony. Powiedział Vincentowi: „Wyczuwam co masz na myśli na płótnach takich jak ta wioska w środku nocy…, ale zdaje mi się, że poszukiwanie stylu zabiera Ci prawdziwe zamiłowanie do innych rzeczy” (813, 22 October 1889). Mimo, że Theo Van Gogh postrzegał taką zmianę stylu jako zbyt gwałtowną i przeprowadzoną kosztem prawdziwych emocji, to i tak obraz jego brata stał się ikoną osobistej, artystycznej ekspresji nowoczesnego malarstwa krajobrazowego.

Gwiaździsta noc powstała pod koniec czerwca lub na początku lipca 1989 roku, jednak pomysł na żółte gwiazdy połyskujące na błękicie nieba zrodził się w głowie Van Gogha na wiele miesięcy przed namalowaniem obrazu. Artysta chciał stawić czoło pewnym technicznym wyzwaniom—chodziło mianowicie o użycie kontrastujących kolorów i sprostanie trudnościom związanym z malowanie en plein air (w plenerze) nocą, o których często pisał w listach jako problematycznych, ale obiecujących. „Gwiaździsta noc – tego chciałbym spróbować”, miał powiedzieć Van Gogh wiosną 1888 roku do malarza Emile'a Bernarda, „ale jak to zrobić, jeśli nie pracując w domu i używając jedynie wyobraźni?” (596, 12 April 1888).

Jako artyście korzystającym zarówno z rycin i ilustracji jak i pracującym pod gołym niebem, na wprost uwiecznianego krajobrazu, Van Goghowi trudno było pogodzić się z koniecznością malowania wymyślonej sceny z głowy. Pierwszą próbą namalowania nocnego nieba była Gwiaździsta noc nad Rodanem (1888, olej na płótnie, 72,5 x 92 cm, Musée d’Orsay, Paris) przedstawiająca widok na francuskie miasto Arles. Praca została wykonana na zewnątrz z udziałem światła lamp. Wszystko natomiast wskazuje na to, że kolejny wizerunek gwiaździstego nieba autorstwa Van Gogha powstał w dużej mierze, jeżeli nie wyłącznie, w jego pracowni.

Po dramatycznym zakończeniu krótkiej współpracy z Paulem Gaugainem w 1888 roku (w Arles) i załamaniu nerwowym, w wyniku którego okaleczył swoje ucho, Van Gogh został umieszczony w szpitalu psychiatrycznym Saint-Paul-de-Mausole w pobliżu wioski Saint-Rémy. Mimo, że podczas rekonwalescencji był zachęcany do malowania, nie oddalał się od murów szpitala na więcej niż kilkaset jardów.

Oprócz prywatnego pokoju z rozciągającym się z jego okna widokiem na Alpy, artysta otrzymał również małe studio na potrzeby swojej pracy. Gwiaździsta noc powstała właśnie tam. Ponieważ widok z pracowni wychodził na szpitalny ogród, a nie na góry, przypuszcza się, że Van Gogh skomponował obraz z różnych elementów pochodzących z już ukończonych prac znajdujących się w studiu, a także, że oprócz tego bazował na pamięci i wyobraźni. O kościelnej wieży obecnej na obrazie, przypominającej wieżę holenderską, mówi się jako o zlepku kilku różnych wież, które Van Gogh malował wcześniej mieszkając jakiś czas w Holandii.

Van Gogh traktował obraz jako celowe ćwiczenie w tej konkretnej stylistce. Jak powiedział swojemu bratu: „Te cechy są przejaskrawione z punktu widzenia kompozycji, ich linie są powyginane jak na starożytnych drzeworytach” (805, c. 20 September 1889). Podobnie do swoich przyjaciół, Bernarda i Gaugina, Van Gogh eksperymentował ze stylem zaczerpniętym ze sztuki drzeworytu charakteryzującego się grubymi liniami i uproszczoną formą.

Gwiaździsta noc jest też dowodem na to, że Van Gogh bardzo intensywnie oddawał się obserwacji nieba. Po opuszczeniu Paryża i udaniu się na mniej zurbanizowane tereny południowej Francji, Van Gogh mógł godzinami kontemplować gwiazdy. Wiejski widok był niezakłócony przez miejskie światła będące już w tym czasie w powszechnym w użyciu. „Tego ranka zobaczyłem krajobraz z okna na długo przed wchodem słońca, były tam tylko poranne gwiazdy, które zdawały mi się olbrzymie” (777, c. 31 May – 6 June 1889). W liście z Arles do swojej siostry, Willemien, malarz napisał:

Van Gogh posłuchał swojej własnej rady umieszczając na płótnie całą paletę kolorów, którą dostrzegł na bezchmurnym niebie.

Prawdopodobne to właśnie to niezwykłe połączenie pomysłowości Van Gogha, jego wspomnień i obserwacji razem z zastosowaniem uproszczonych form, grubym impastem i odważnym połączeniem kolorów sprawiło, że omawiany obraz stał się tak fascynujący dla przyszłych pokoleń artystów i odbiorców sztuki. Swoim wizerunkiem nocnego nieba Van Gogh chciał przede wszystkim inspirować i ośmielać innych. Kiedy w 1989 roku we wpływowym paryskim Salon des Indépendants została odsłonięta pierwsza wersja krajobrazu, Gwiaździsta noc nad Rodanem Vincent zdradził Theo: „miałem nadzieję, że podsunie ona innym pomysł jak można osiągnąć taki nocny efekt lepiej niż ja”. Wkrótce jego kolejna praca, w której taki „nocny efekt” zastosował, Gwiaździsta noc z roku 1989, stała się czołowym dziełem ekspresjonistów oraz, prawdopodobnie, najbardziej znanym obrazem w twórczości Van Gogha.

Autor eseju: dr Noelle C. Paulson