Taj Mahal

Szach Jahan (Szachdżachan) był piątym władcą muzułmańskiego imperium w Indiach wywodzącym się z Dynastii Wielkich Mogołów. W trzecim roku rządów jego ukochana żona, znana jako Mumtaz Mahal, zmarła w wyniku komplikacji po porodzie ich czternastego dziecka. Głęboko zasmucony, niemal natychmiast władca rozpoczął planowanie budowy mauzoleum, które byłoby stosownym miejscem spoczynku i upamiętnienia ukochanej żony. Owocem wysiłków władcy, który nie szczędził też środków, było stworzenie budowli nazwanej we współczesnych tekstach eposów mogolskich "Świetlistym Nagrobkiem" (the Luminous Tomb) znanym powszechnie jako Taj Mahal.

Co ciekawe, zazwyczaj muzułmanie sunniccy wybierają proste pochówki, pod gołym niebem. Jednak mauzolea zwieńczone kopułami dla władców z Dynastii Wielkich Mogołów (jak również dla innych władców w Azji Środkowej) były wznoszone na długo przed okresem rządów Szacha Jahana, więc pod tym względem, Taj nie jest wyjątkiem. Jednak pozostaje niedoścignionym punktem odniesienia z racji monumentalnej skali, otaczających zabytek zachwycających ogrodów, bogatego zdobnictwa i wykorzystania ogromnych ilości białego marmuru.

Szach Jahan zlecił budowę Taj Mahal w Agrze, miejscu, w którym także wstąpił na tron w 1628 roku. Miasto zdobyte po raz pierwszy przez muzułmańskich najeźdźców w XI wieku, za czasów panowania Szacha Jahana zostało przekształcone w kwitnący ośrodek handlu. Kwitnący także dosłownie, bo z racji położenia nad brzegiem rzeki Jamuna (dopływ Gangesu), można było korzystać z nieograniczonego dostępu do wody, dzięki czemu Agra szybko zyskała przydomek "miasta-ogrodu nad rzeką". Pieczołowicie pielęgnowane ogrody, bujna roślinność, kwitnące krzewy i drzewa owocowe były przedmiotem dumy mieszkańców w XVI wieku.

Tym, co potęguje pierwsze wrażenie ogromnego splendoru i niezwykłą symetrię kompleksu jest wejście przez plac, który w XVI wieku mieścił liczne sklepy, i przejście przez z monumentalną i bogato zdobioną bramę z czerwonego piaskowca. Dopiero potem ukazuje się nam Taj - na końcu długiego kanału wodnego — stojący majestatycznie na specjalnym cokole/ podeście na północnym krańcu kompleksu. Zbudowany na planie prostokąta kompleks rozciąga się na obszarze o długości 580m w osi północ-południe i 305m w osi wschód-zachód.

Imponującą bryłę mauzoleum z białego marmuru równoważą z obu stron dwa identyczne budynki z czerwonego piaskowca. Jeden z nich (od strony wschodniej) ma funkcję Meczetu, a drugi, od zachodu, nazwany jawab (dom gościnny dla pielgrzymów), którego dokładna funkcja jest jednak nieznana, zapewnia równowagę architektoniczną.

Marmurowa konstrukcja jest zwieńczona bulwiastą kopułą i otoczona przez cztery strzeliste minarety równej wysokości. Jakkolwiek minarety w architekturze islamskiej zwykle wskazują na meczet — to z nich muezin wzywa do modlitwy — tutaj, nie mają charakteru funkcjonalnego, ale dekoracyjny. Ich zastosowanie po raz kolejny odzwierciedla jak ważne dla władców mogolskich było podkreślenie równowagi budowli i jej ogólna harmonia.

Plan wnętrz Taj Mahal odzwierciedla koncepcję hasht bishisht (osiem poziomów), nawiązującą do ośmiu poziomów raju. Projekt architektoniczny z połowy XV wieku nawiązuje do pożądanego wówczas modelu. Składający się z ośmiu korytarzy i sąsiadujących komnat połączonych z główną kryptą na planie krzyża — na samym środku głównej krypty znajduje się misternie zdobiony cenotaf (symboliczny grobowiec) Mumtaz Mahal na ozdobnym podeście (ten mniejszy). Cenotaf władcy (nieco większy) został umieszczony obok żony trzy dekady później, po jego śmierci. Jest jedynym niesymetrycznie umieszczonym elementem w całym mauzoleum. Oba są zamknięte ośmiokątem kunsztownie rzeźbionych parawanów z białego marmuru (tzw. marmurowe koronki - cud indyjskiego rzemiosła). Trumny zawierające szczątki małżonków znajdują się na niższym poziomie - dokładnie pod widocznymi cenotafami.

Splendor i świetność białego mauzoleum Taj Mahal potęgują elementy dekoracyjne, w tym wersy koraniczne rzeźbione na ścianach budowli i piękne arabeski z kamieni półszlachetnych takich jak koral, onyks, karneol, ametyst i lapis lazuli. Dominującym motywem ozdobnym jest motyw roślinny, z widocznymi elementami niektórych istniejących, ale także fantazyjnych gatunków kwiatów. To kolejny element nawiązujący do 'boskiego raju' na ziemi.

Niektóre inspiracje architektoniczne Taj Mahal nawiązują do odległych tradycji Islamu, jednak wiele z nich podkreśla elementy charakterystyczne dla kultury regionu. Te są szczególnie widoczne w zdobnych hinduskich dekoracjach chhatris w kształcie parasola (pawilony zdobione kopułami) wieńczących pawilony i minarety.

I podobnie jak większość fasad budynków powstających w dobie Wielkich Mogołów była wznoszona z wykorzystaniem czerwonego kamienia, który służył też do budowania konstrukcji użytkowych (np. budynków wojskowych czy fortów), a biały marmur wykorzystywany był we wnętrzach czy na grobach ludzi świętych, w przypadku Taj trend ten także jest widoczny. Cała główna konstrukcja Taj jest złożona z białego marmuru, a dwa budynki sąsiadujące wykonane są z czerwonego piaskowca. Taki dobór materiałów i kolorów (białego i czerwonego) sprawia, że możemy odczytać nawiązania do zasad ustanowionych w starożytnych tekstach hinduistycznych — w których biel symbolizuje czystość i najwyższą kastę duchownych (braminów), a czerwony reprezentuje niższą społecznie - kastę wojowników.

Rozciągające się przed Taj Mahal monumentalne ogrody char bagh są zaprojektowane nieco inaczej niż gdzie indziej. Zazwyczaj, wywodzący się tradycji perskiej char bagh był podzielony na cztery kwadranty główne (nawiązujące do czterech ogrodów Raju wspomnianych w Koranie) otaczające główną bryłę (np. pawilonu czy grobowca/mauzoleum), wzdłuż przecinających się osi centralnych. Jednak kiedy spoglądamy na Taj Mahal od strony bramy głównej, zamysł projektanta zdaje się odbiegać od tej normy. Głowna bryła kompleksu nie jest umieszczona w centralnej części ogrodu, ale raczej znajduje się na końcu kompleksu, zamknięta linią rzeki, podobnie jak w innych rajskich ogrodach ery Wielkich Mogołów.

Co ciekawe, kiedy spoglądamy na Taj Mahal z perspektywy Mahtab Bagh, księżycowych ogrodów po drugiej stronie rzeki, wydaje się, że mauzoleum jest usytuowane centralnie w kompleksie o dużo większym obszarze niż pierwotnie sądzono. Tak szeroka perspektywa, ujmująca rzekę Jamuna w planie kompleksu, dowodzi tylko geniuszu architekta. Ponadto, zastosowanie zabiegu architektonicznego jakim było podwyższenie cokołu, na którym stoi Taj, sprawiło, że kompleks grobowców Szacha Jahana, oraz innych mauzoleów dostojników i możnych z dynastii Wielkich Mogołów wraz z otaczającymi je ogrodami może być podziwiany z wielu miejsc wzdłuż rzeki.

System kanałów wodnych i fontann w ogrodach był rozwiązaniem innowacyjnym na owe czasy. Ten patent został wprowadzony do Indii w XVI wieku przez prapradziadka Szacha Jahana, Babur'a. Biorąc pod uwagę upływ czasu i wprowadzanie wielu zmian w ogrodzie od czasu jego założenia, trudno jednoznacznie stwierdzić jaki był pierwotny zamysł i projekt obsadzania poszczególnych miejsc ogrodu w kompleksie Taj Mahal.

Założenie przy tworzeniu koncepcji architektonicznej Taj Mahal było ponadczasowe, żeby jego wspaniałość była dumą dla potomnych. Dlatego wykorzysta najlepsze materiały i zgromadzono do budowy najlepszych rzemieślników. Najwspanialszy marmur wydobywano z odległego o ponad 300km kamieniołomu w Makrarnie (Radżastan). Naczelnym architektem został Mir Abd Al-Karim. Abdul Haqq był głównym kaligrafem, a Ustad Ahmad Lahauri został mianowany nadzorcą. Szach Jahan zadbał o to, by podstawy architektury ery Mogołów zostały uwzględnione w projekcie i aby był on realizowany zgodnie z zasadami przez cały trwania budowy.

Z przekazów wiemy, że gdy w 1631 roku, w wieku 38 lat zmarła Mumtaz Mahal, władca był tak poruszony, że odmawiał udziału w uroczystościach na dworze, dwa wesela jego synów zostały przełożone, i rzekomo do czasu zakończenia budowy mauzoleum bardzo często odbywał pielgrzymki do Barhanpur - tymczasowego miejsca spoczynku ukochanej żony. Te i inne historie sprawiły, że Taj Mahal w literaturze popularnej jest często nazywany architektonicznym "dowodem miłości". Ale istnieją też inne teorie: jedna z nich mówi, że Taj wcale nie był pomyślany jako mauzoleum i że Szach Jahan zamierzał zbudować go dla żony jako wyraz miłości jeszcze za życia. Sądząc po metaforycznym wyborze wersów Koranu i innych napisach dowodzących miłości władcy do władzy, możnaby sądzić, że Taj Mahal jest symbolicznym przedstawieniem boskiego tronu — siedziby Boga — w dniu Sądu Ostatecznego. Mówi się też, że mauzoleum zostało wzniesione aby przywołać obraz boskiego raju. Jedna z teorii mówi też, że Taj, jako ta z założenia "rajska posiadłość" była dowodem próżności władcy, i została zbudowana na chwałę dynastii Mogołów i samego władcy.

O ile wstąpienie Szacha Jahana na tron przebiegło bezkonfliktowo, przekazanie władzy dalekie było od pokojowego. Władca zmarł nie na tronie, ale w więzieniu. Wysłany do Agra Fort z powodu aresztu domowego na osiem lat przed śmiercią w 1666 roku, Szach Jahan mógł się cieszyć widokiem Taj Mahal jedynie z daleka. Mimo to, olśniewające mauzoleum z marmuru, które zbudował "dla potomności" przetrwało ponad 350 lat i jest obecnie uważane za jedno z najbardziej rozpoznawalnych miejsc na świecie. Spoczywając obok ukochanej żony w Taj Mahal, człowiek, który niegdyś nazywany był Padyszachem — Królem czy Panem Świata — cieszy się nieprzemijającą sławą jako ten, który zlecił budowę jednego z najbardziej ekstrawaganckich i godnych zapamiętania zabytków na świecie.

Tekst: Roshna Kapadia

Taj Mahal jest jedną z największych atrakcji turystycznych na świecie, z liczbą odwiedzających wielokrotnie przekraczających milion turystów rocznie. Choć zabytek został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO World Heritage Site w 1983 roku i obecnie jest pod opieką indyjskiego Ministerstwa Kultury (w ramach Archaeological Survey of India), ilość odwiedzających stanowi tylko jeden z wielu czynników, które zagrażają zachowaniu tego unikalnego miejsca w dobrym stanie.

Jednym z największych zagrożeń dla Taj Mahal jest zanieczyszczenie powietrza, które sprawia, że biały marmur żółknie, a część ekspertów uważa nawet, że powoduje kwaśne deszcze, które niszczą ten wspaniały biały kamień. Zanieczyszczenie powietrza jest spowodowane przez wiele czynników, w tym przemysł, emisje spalin, spalanie odpadów z gospodarstw domowych. Rząd Indii wyznaczył wokół zabytku obszar 10,400 km² w kształcie trapezu nazwany Taj Trapezium, który wytycza strefę ochronną wokół fragmentu Agry, na którym znajduje się Taj Mahal, a także Agra Fort i zabytkowa osada mogolska Fatehpur Sikri. Rafinerie ropy naftowej i przemysł (głównie grabarski) spalający węgiel jako paliwo w tym obszarze mają obowiązek regulacji emisji lub zmianę paliwa na gaz ziemny, z czego większość się wywiązuje.

Wprowadzono także zakaz ruchu samochodowego w pobliżu Taj Mahal, zainstalowano monitory jakości powietrza, a Ministerstwo Kultury (Archaeological Survey of India) zaproponowało wprowadzenie limitów zwiedzających. Podniesiono także opłaty za bilety wstępu, aby ograniczyć negatywny wpływ nadmiernego ruchu turystycznego na stan zabytku.

Innym potencjalnym zagrożeniem dla Taj Mahal jest wysychanie rzeki Jamuna, który płynie na tyłach zabytkowego kompleksu. Rzeka została częściowo spiętrzona w górnych partiach, powyżej Taj Mahal, aby podnieść poziom wody w miejskich wodociągach. Jednym z efektów ubocznych tego działania mogą być jednak zmiany w strukturze gleby z racji obniżenia poziomu wód gruntowych, co może naruszyć zabytkowe fundamenty i strukturę mauzoleum. Grupy aktywistów i naukowców alarmują, że dostrzegli pęknięcia na marmurowym cokole, zaobserwowali także tąpnięcia struktury oraz przechylanie minaretów, choć przedstawiciele UNESCO twierdzą, że:

Taj Mahal nie bez powodu jest jednym z najczęściej odwiedzanych miejsc przez miliony zwiedzających. W miarę jak rozwija się turystyka globalna i rośnie presja ekonomiczna, władze, które sprawują pieczę nad obszarami zabytkowymi muszą podjąć wszelkie działania by wprowadzić prawne regulacje i zapewnić środki kontroli, które pozwolą na zachowanie tego niezwykłego zabytku w należytym stanie.

Ciekawostki opracowane przez dr Naraelle Hohensee.

Baburnama: Memoirs of Babur, Prince and Emperor, translated, edited and annotated by Wheeler M. Thackston (Oxford University Press, 1996).

Milo C. Beach and Ebba Koch,  King of the World: The Padshahnama, with new Translations by Wheeler Thackston (Thames and Hudson, 1997).

Wayne Begley, “The Myth of the Taj Mahal and a New Theory of its Symbolic Meaning,” Art Bulletin, vol 61, no 1, March 1979, pp. 7-37.

Vidya Dehejia, Indian Art (Phaidon, 1997).

Ebba Koch, Mughal Architecture: An Outline of its History and Development (1526-1858) (Neues Publishing Company, 1991).

______, The Complete Taj Mahal and the Riverfront Gardens of Agr a (Thames and Hudson, 2006).

______, “The Taj Mahal: Architecture, Symbolism and Urban Significance,” Muqarnas, vol. 22, 2005.

George Michell, George and Amit Pasricha, Mughal Architecture and Gardens (Antique Collectors’ Club, 2011).

D. Fairchild Ruggles, “A Garden in Landscape,” in Islamic Gardens and Landscapes: Penn Studies in Landscape Architecture (University of Pennsylvania Press, 2007).

Giles Tillotson, Taj Mahal (Harvard University Press, 2008).