O czym mówią nam mapy

Kiedy myślimy o mapach, wydaje nam się, że są one stosunkowo obiektywnymi narzędziami, które po prostu pomagają nam dotrzeć z jednego miejsca w drugie i mówią nam prawdę o świecie. Jednak mapy są subiektywne. Jak każde dzieło sztuki, mapa może opowiedzieć różne historie i ujawnić wiele informacji o czasach, w których powstała. Najlepsze mapy to te, które są selektywne, dają ważne informacje, a przemilczają detale zbędne dla rozeznania się w całości. W projektowaniu dobrej mapy obowiązuje piękna zasada ekonomii i wiele map pomaga nam odkryć system wierzeń swoich pierwotnych odbiorców.

W XXI wieku, szczególnie jeśli mieszkasz na półkuli północnej, zakładamy, że mapa będzie zorientowana na północ. Ale dotyczy to tylko współczesnych nam map i nie obejmuje tych produkowanych od XVI wieku, kiedy to Europa stała się centrum kartograficznym. W okresie odkryć geograficznych Europa była światowym mocarstwem i dlatego umieszczała siebie na górze mapy.

Najważniejsza dla użytkownika część mapy zdaje się być na górze. W średniowieczu mapy częściej odzwierciedlały poglądy religijne niż polityczne.

Rozważmy średniowieczny typ map “T-O"bazujących na pismach Izydora, Arcybiskupa z Sewilii z VII wieku. Zgodnie z Biblią, po potopie, który zniszczył wszelkie życie poza arką, trzej synowie Noego (Sem, Jafet i Cham) zostali posłani na trzy znane kontynenty, by rządzić i zaludniać ziemię. Sem udał się do Azji, Cham do Afryki, Jafet do Europy. Na  mapie poniżej “T" tworzą znane ważne wody, które dzielą kontynenty: Europa i Afryka są rozdzielone pionową linią Morza Śródziemnego, a pozioma linia reprezentuje Don, Morze Czarne, Morze Egejskie i Nil. Cały świat otacza litera “O", symbolizująca wielki ocean.

Na mapach w rodzaju Ebstorf Map pokazanej poniżej Jerozolima zwykle znajduje się w centrum świata jako miejsce narodzenia chrześcijaństwa, a wschód (zwany także Orientem) jest na górze, ponieważ tu miał znajdować się ogród Edenu i kolebka ludzkości. Nawiązując do tej średniowiecznej tradycji kartograficznej nadal używamy słowa “orientacja", gdy staramy się znaleźć drogę.

Wspaniałym przykładem średniowiecznej mapy świata, zwanej mappa mundi, jest mapa z Ebstorf z XIII wieku (powyżej). W tej mapie model T-O także jest zastosowany, ale przede wszystkim świat przedstawiony jest jako ciało Chrystusa. Przyglądając się dostrzeżecie dłonie na bokach mapy, stopy na dole i głowę na szczycie, czyli wschodzie świata, tuż obok małej ilustracji oznaczającej Ogród Eden. Jerozolima stała się pępkiem świata i Chrystusa, a cała mapa jest wypełniona ilustracjami historii biblijnych i ich powiązań ze znanym światem. Mapa Ebstorf to nie tylko odbicie geograficznych i duchowych wierzeń średniowiecznego świata, ale także obrazkowa encyklopedia mitologii chrześcijańskiej.

Podczas gdy średniowieczni chrześcijanie umieszczali wschód na górze, wczesne islamskie mapy były zorientowane na południe. Pięć razy dziennie pobożny Muzułmanin modli się twarzą w kierunku Mekki. Skomplikowany i piękny instrument zwane astrolabium został zapożyczony od Persów i zmodyfikowany przez muzułmanów, aby lepiej określać nie tylko czas modlitwy, ale również kierunek, w którym znajduje się Mekka.

Na mapie sporządzonej przez wpływowego arabskiego kartografa Ptolemeusza świat odzwierciedla znowu koło z modelu "T-O", ale jest to świat z południem w górnej części mapy i Mekką (obecnie Arabia Saudyjska) w centrum. Lądy (mające kształt koła) są otoczone oceanem. Półwyspy Hiszpanii i Włoch znajdują się w prawym dolnym rogu, a afrykańskie Góry Księżycowe oznaczono jako źródła Nilu. Na mapie znalazło się Morze Arabskie (w górnej lewej części), a także Morze Kaspijskie i Morze Czarne. Mapę dekoracyjnie oplatają pasma górskie i rzeki.Znalazł się tu także wielki mur z legendarnymi Gogiem i Magogiem niżej po lewej stronie. Według tradycji muzułmańskiej, chrześcijańskiej i żydowskiej, wielki mur ma oddzielać złośliwych i niebezpiecznych ludzi od reszty świata aż do ostatniego dnia na ziemi.

Mapy są opowieściami, które opowiadają historię czasów i ludzi, ich pochodzenia. Nawet nowoczesne Google Earth jest subiektywnym wyborem znaków i symboli naszych czasów. Te pozornie obiektywne mapy, jak wszystkie inne, obejmują wybrane informacje, edycję dokonywana przez człowieka i język wizualny czytelny dla obecnych użytkowników.

Następnym razem, gdy będziecie patrzeć na standardowa mapę świata zorientowaną na północ, pomyślcie o XX-wiecznej mapie Świata Do Góry Nogami opublikowanej w Nowej Zelandii. Kartografowie Nowej Zelandii i Australii, zmęczeni tym, że ich kraje są na mapie zawsze "do góry nogami" opublikowali w końcu mapę, na której znajdują wreszcie na górze; efekt robi wielkie wrażenie, bo nasz zmysł orientacji zależny od tego, skąd patrzymy.

Tekst dr Christina Connett

Joni Seager, Maps, Center for History and New Media, George Mason University