Wprowadzenie do Reformacji

Obecnie istnieje wiele odłamów Kościoła protestanckiego. Na przykład Kościół Baptystów. Są oni obecnie najliczniejszą grupą wyznaniową w USA, ale takich grup jest o wiele więcej. Jak do tego doszło? Skąd się one wzięły? Żeby zrozumieć reformę protestancką, musimy cofnąć się do początków XVI wieku, kiedy jeszcze istniał w Europie Zachodniej tylko jeden Kościół - ten, który dziś nazwalibyśmy Kościołem Katolickim, pod przewodnictwem papieża w Rzymie. Dzisiaj, mówimy o nim "Kościół Rzymskokatolicki", ponieważ jest wiele innych kościołów (na przykład: Metodyści, Baptyści, Luteranie, Kalwiniści, Anglikanie).

Tak więc, w roku 1500 Kościół (który obecnie nazywamy katolickim) był bardzo silny (politycznie i duchowo) w Europie Zachodniej (i w rzeczywistości rządził znacznym terytorium nazywanym Państwem Kościelnym). Obok niego istniały jednak inne siły polityczne. Było Święte Cesarstwo Rzymskie (składające się głównie z regionów niemieckojęzycznych, którymi władali książęta i elektorzy), włoskie miasta, Anglia i coraz bardziej jednoczące się ludy Francji i Hiszpanii (oraz wiele innych). Władcy tych terytoriów rośli w potęgę już od ubiegłego wieku i wielu z nich chętnie skorzystałoby z szansy - jaką było osłabienie papiestwa przez ruch reformacyjny - aby wzmocnić własne znaczenie i pozycję w relacjach z papieżem i innymi władcami.

Warto pamiętać, że od pewnego czasu Kościół był postrzegany jako instytucja nękana przez wewnętrzne walki o władzę (w końcówce XIV wieku i XV wieku Kościołem kierowało trzech konkurujących ze sobą papieży jednocześnie). Papieże i Kardynałowie częściej żyli jak królowie niż jak duchowni. Wielu Papieży rościło sobie prawo władzy ziemskiej (politycznej) jak i duchowej. Dowodzili oni wojskiem, zawiązywali sojusze polityczne przeciw swoim wrogom, a czasem nawet prowadzili wojny. Symonia (sprzedawanie kościelnych urzędów) i nepotyzm (faworyzowanie członków rodziny) były na porządku dziennym. Oczywiście, skoro papież angażował się tak mocno w ziemskie konflikty, nie zostawało mu już wiele czasu na dbanie o dusze wiernych. Korupcja w Kościele była powszechnie znanym zjawiskiem i podjęto kilka prób wprowadzenie reform (zwłaszcza przez Johna Wyclifa i Jana Husa), ale żadna z nich nie zmieniła sytuacji w Kościele. Aż do Marcina Lutra i początku XVI wieku.

Marcin Luter był niemieckim zakonnikiem i profesorem teologii na Uniwersytecie w Wittenberdze. Luter wywołał reformację w 1517 roku, przybijając - przynajmniej według tradycji - swoje "Tezy" do drzwi zamkowego kościoła w Wittenberdze w Niemczech. Tezy te były listą oświadczeń, które wyrażały zaniepokojenie Lutra niektórymi praktykami stosowanymi w Kościele. Dotyczyły między innymi sprzedaży odpustów, ale opierały się na niezadowoleniu dotyczącym doktryny Kościoła. Zanim pójdziemy dalej, należy zaznaczyć, że słowo "protestancki" pochodzi od słowa "protest", a słowo "reformacja" od słowa "reforma" - były to działania, przynajmniej na początku, mające oprotestować niektóre praktyki Kościoła i doprowadzić do jego reformy.

Sprzedaż odpustów była praktyką polegającą na tym, że urzędnik kościelny przyjmował darowiznę albo ochotniczą pracę i w zamian zaświadczał na papierze, że dusza ofiarodawcy będzie mogła wejść do nieba szybciej, skracając czas pobytu w czyśćcu. Jeśli nie popełniłeś za życia poważnych grzechów, które skazywały na pobyt w piekle i umarłeś nie zdążywszy z żalem za grzechy i zadośćuczynieniem, wtedy twoja dusza musiała trafić do Czyśćca - miejsca, gdzie miała dokończyć żałować za grzechy, zanim zostanie wpuszczona do Nieba.

Papież Leon X wydał zgodę na sprzedaż odpustów, aby zebrać pieniądze na odbudowę bazyliki św. Piotra w Rzymie. Były one sprzedawane przez Johanna Tetzela niedaleko Wittenbergi, gdzie Luter zajmował się teologią. Lutra bardzo zaniepokoiło powiązanie możliwości i sposobu dostania się do Nieba z transakcjami finansowymi na ziemi. Ale nie tylko sprzedaż odpustów oburzała Lutra w instytucji, jaką był Kościół.

Martin Luther był bardzo pobożny i doświadczył kryzysu duchowego. Doszedł do wniosku, że bez względu na to, jak "dobry" starał się być, jak daleko starał się trzymać od grzechu, zawsze uważał siebie za winnego grzesznych myśli. Obawiał się, ze bez względu na wszystko co robił, nie zdoła zasłużyć sobie na miejsce w Niebie (pamiętajcie, że - zgodnie z deklaracjami Kościoła - dobre uczynki, na przykład ufundowanie dzieł sztuki dla kościoła, pomagały dostać się do nieba). To było głębokie uznanie nieuniknionej grzeszności ludzkiej natury. Nieważne, jak dobrzy staramy się być, zawsze znajdzie się w naszych głowach jakaś niemiła, niedobra myśl, a czasem i poważniejsze przewinienia. Luter znalazł w końcu rozwiązanie tego problemu, gdy przeczytał słowa św. Pawła w liście do Rzymian: "a sprawiedliwy z wiary żyć będzie" (Rz 1,17). Uznał, ze chodzi o to, iż ci, którzy mają iść do Nieba, pójdą tam wyłącznie za sprawą swojej wiary, a nie za sprawą uczynków. Innymi słowy, łaska Boska jest czymś swobodnie dostępnym dla ludzi, a nie wymagającym zapracowania lub opłacenia. Tymczasem Kościół Katolicki, stawiając na dobre uczynki, miał w zbawieniu każdej duszy swój udział.

Luter (i inni reformatorzy) zwrócili się do Biblii, jako jedynego rzetelnego źródła nauczania (w przeciwieństwie do nauki Kościoła). Wynalazek prasy drukarskiej w połowie XV wieku (dokonał go Gutenberg w Mainz w Niemczech) i tłumaczenie Biblii na języki narodowe (francuski, włoski, niemiecki, angielski) oznaczało, że ci, którzy umieli czytać, mogli samodzielnie uczyć się z Biblii, bez pośrednictwa księdza czy innego urzędnika kościelnego. Wcześniej Biblia dostępna była jedynie po łacinie, w starożytnym języku Rzymu, używanym głównie przez duchownych. Przed prasa drukarską książki były ręcznie przepisywane i oprawiane, a wiec niezwykle drogie. Wynalazek druku i tłumaczenia Biblii oznaczały, że po raz pierwszy w historii Biblia dostępna była także poza Kościołem i jego urzędnikami. Od teraz możliwy był bezpośredni kontakt z Bogiem, kontakt bez udziału instytucji Kościoła.

Kiedy Luter i inni reformatorzy przyjrzeli się słowom Biblii (a czyniono także wysiłki, by poprawić tłumaczenia na języki narodowe korzystając z greckich manuskryptów tekstów biblijnych) odkryli, że wiele praktyk wiążących się ze zbawieniem duszy nie odpowiada naukom Jezusa. Lista obejmowała wiele sakramentów (w tym komunię świętą, zwana eucharystią). Według nauki Kościoła cud Komunii świętej polega na przeistoczeniu - kiedy ksiądz udziela chleba i wina wiernym, przemieniają się w ciało i krew Chrystusa. Luter zaprzeczał, by w czasie komunii coś się przemieniało w coś innego. Zakwestionował tym samy najważniejszy z sakramentów, jeden z najważniejszych cudów, a tym samy jeden ze sposobów, w jaki istota ludzka może osiągnąć łaskę i zbawienie.

Kościół początkowo ignorował Marcina Lutra, ale wkrótce jego pomysły (w różnych wersjach, na przykład kalwinizmu), szybko rozprzestrzeniły się w Europie. Od Lutra zażądano, by wyrzekł się swoich tez na sejmie Rzeszy w Wormacji. Kiedy odmówił, został ekskomunikowany (czyli wydalony z Kościoła). Odpowiedź Kościoła na zagrożenie związane z Lutrem i innymi reformatorami tego czasu nazywamy kontrreformacją.

W 1545 Kościół rozpoczął się Sobór Trydencki, który miał zająć się kwestiami podnoszonymi przez Lutra. Sobór Trydencki był zgromadzeniem wysokich urzędników Kościoła, którzy spotykali się (z przerwami przez 18 lat, w sumie na 25 sesjach) zwykle w północnych Włoszech, w mieście Trydent.

Sobór Trydencki zatwierdził używanie obrazów, ale wskazywał, że konieczna jest ostrożność urzędników Kościoła, aby promować prawidłowe wykorzystanie dzieł sztuki i zabezpieczenie się przed bałwochwalstwem. Rara zdecydowała, że obrazy przedstawiające Boga są użyteczne, bo "cześć, którą się im oddaje, odnosi się do ich prototypów, które obrazy tylko reprezentują" - innymi słowy, poprzez czczenie obrazu czcimy świętą postać na nim przedstawioną. Wymieniono także inny powód, dla którego obrazy były pożyteczne: "ponieważ cuda, które Bóg czynił rękami świętych i ich zbawienne przykłady są przed oczami wiernych; mogą oni dziękować Bogu za te cuda, mogą starać się żyć tak, by naśladować świętych; mogą z radością uwielbiać i kochać Boga, pielęgnując swą pobożność".

Reformacja w Europie była okresem gwałtownym i pełnym przemocy, nawet członkowie rodziny walczyli przeciwko sobie w wojnach religijnych. Obie stron - katolicy i protestanci - byli absolutnie pewni, że racja jest po ich stronie, a przeciwnik pracuje dla Szatana.

Reformacja miała wielki wpływ na artystów tego czasu - Michał Anioł w Rzymie, Tycjan w Wenecji, Durer w Norymberdze, Cranach w Saksonii. Kościół był największym mecenasem dla artystów. Now art was being scrutinized in an entirely new way. Kościół katolicki chciał, by sztuka opowiadała historie biblijne skutecznie i jasno (zajrzyj do "Uczta w domu Lewiego" Paolo Veronese). Protestanci z drugiej strony stracili patronat Kościoła, a religijne obrazy, rzeźby, witraże zostały poniszczone w czasie powstań ikonoklastów.

W tym samym czasie rozpędu nabrała rewolucja naukowa i obserwacja świata natury zajęła miejsce doktryny religijnej, gdy padały pytania o zrozumienie wszechświata i naszego w nim miejsca. Kopernik powrócił do greckiego modelu niebios, twierdząc, że Słońce znajduje się w centrum Układu Słonecznego, a planety poruszają się wokół niego po orbitach w kształcie koła.

Rozpoczął się na dobre wyścig w poszukiwaniu, kolonizowaniu i chrystianizacji (często przymusowej) tego, co Europa nazywała Nowym Światem. Przed końcem tego stulecia świat Europejczyków znacząco się powiększył, a opinie o nim były coraz bardziej różnorodne i mniej zdecydowane niż w poprzednich stuleciach.

Uwaga: ten tekst skupia się na zachodniej Europie. W innych miejscach są jeszcze inne odłamy chrześcijaństwa, choćby wschodni Kościół Prawosławny.

Autorzy eseju: Dr. Steven Zucker i Dr. Beth Harris