If you're seeing this message, it means we're having trouble loading external resources on our website.

Jeżeli jesteś za filtrem sieci web, prosimy, upewnij się, że domeny *.kastatic.org i *.kasandbox.org są odblokowane.

Główna zawartość

Greckie polis

Streszczenie

  • Greckie miasta-państwa rozwinęły odmienne formy rządów, które bardzo różniły się strukturami politycznymi i siłą.
  • Kolonizacja grecka zaowocowała rozpowszechnieniem języka i kultury greckiej, lecz doprowadziła też do tarć z pobliskim Imperium Perskim, czego punktem kulminacyjnym były wojny perskie.
  • Ateny zasłynęły z demokratycznych instytucji oraz filozofii, nauki i kultury; wyrosły na potężne państwo i sprzymierzyły się z innymi miastami-państwami tworząc Ligę Delijską.
  • Opór innych potężnych greckich miast-państw wobec Aten, szczególnie Sparty, zaowocował wojnami peloponeskimi.

Początek polis

Grecja jest bardzo górzysta. W rezultacie, starożytna Grecja składała się z wielu mniejszych regionów, każdy z odmienną kulturą, dialektem i tożsamością. Regionalizm oraz konflikty z sąsiadami są stałym punktem w historii starożytnej Grecji. Miasta zwykle zakładano w dolinach między górami lub na płaskich wybrzeżach, a otaczały je zależne mniejsze osady.
Jak podaje legendarny poeta Homer, którego istnienie jest przedmiotem debat, około 1200 r. p.n.e. Mykeńczycy prowadzili wojnę z Troją, miastem w Anatolii, tak zwaną wojnę trojańską. Homer napisał w swojej sławnej pracy, Iliadzie, że w tym samym czasie osiedla Mykeńskie stały się celem inwazji różnych "ludów morza", co zmusiło mieszkańców do imigracji na wyspy Egejskie, Cypr i do Anatolii. Wygląda na to, że w tym czasie pismo zanikło, a życie na półwyspie greckim i na greckich wyspach stało się pasmem konfliktów i niestabilności.
Mapa Grecji ukazująca Morza Egejskie, Kreteńskie i Adriatyckie. Różne starożytne greckie miasta-państwa są zaznaczone jasnymi kolorami. Mapa pokazuje niektóre miasta-państwa z zaznaczonymi miejscami domniemanego pochodzenia licznych postaci z Iliady i Odysei.
Mapa ukazuje niektóre z licznych miast-państw starożytnej Grecji, wraz z zaznaczeniem miejsc domniemanego pochodzenia różnych postaci z Iliady i Odysei. Źródło: Wikipedia, Creative Commons 3.0 license, Pinpin
Ta niestabilność jest tłem powstania greckich miast-państw. Bez silnej, scentralizowanej władzy, porządek polityczny był tworzony przez mniejsze organy polityczne. Jednym z nich było właśnie miasto-państwo, czy też polis. Początkowo określenie polis odnosiło się do ufortyfikowanego obszaru, cytadeli, która oferowała schronienie w czasie wojny. Ze względu na względne bezpieczeństwo przez nie oferowane, ludzie osiedlali się wokół nich oraz tworzyli społeczności i ośrodku handlu. Z czasem polis zmieniły się w duże miasta, których potęga i wpływ sięgały okolicznych terenów wiejskich, które zapewniały surowce i podatki.
Około 800 r. p.n.e. rozliczne polis funkcjonowały niezależnie od siebie. W wyniku swoich własnych specyficznych dziejów te miasta-państwa stworzyły inne formy władzy, od monarchii, przez oligarchie i militaryzm, aż do wczesnej demokracji. Na czele monarchii nierzadko stał tyran - władca, którego nie wiązało żadne prawo. Oligarchie tworzyły małe grupy wpływowych osób, które razem rządziły miastem. Oligarchie i tyrani często walczyli o władzę. Demokracje były rządami, w których obywatele mogli głosować i uczestniczyć w podejmowaniu decyzji politycznych.
Ważniejszymi miastami-państwami były Ateny, Sparta, Teby, Korynt oraz Delfy. Z tych, Ateny i Sparta były najpotężniejszymi. Ateny były demokracją, a Sparta miała dwóch królów i oligarchię. Oba miasta odegrały ważną rolę w rozwoju greckiego społeczeństwa i kultury.
Jakie były efekty braku silnej, scentralizowanej władzy?

Sparta

Żyjąca na żyznym obszarze Peloponezu, półwyspu w południowej Grecji, populacja Sparty stale rosła w latach 800 - 600 p.n.e. Sparta wykształciła złożoną i silną ekonomię, oraz rozciągnęła swoją władzę na cały Peloponez i podporządkowała sobie ludzi z pobliskich wiosek. Ludzie w tych wioskach nie stali się jednak równi Spartanom. Zostali helotami, klasą przymusowych robotników. Inaczej niż niewolnicy, którzy mogli być własnością prywatną, heloci byli poddanymi spartańskiego państwa. Mogli zakładać rodziny i cieszyć się pewną miarą wolności, lecz byli przywiązani do ziemi i mieli obowiązek zaopatrywać Spartę w żywność.
Sparta, aby zapobiec buntom i podporządkować sobie inne ludy, poświęcała mnóstwo środków na rozwój potężnego i zorganizowanego aparatu wojskowego.
Chociaż istniał bardzo wyraźny podział na Spartan i helotów, spartańskie społeczeństwo nie było samo w sobie bardzo rozwarstwione, przynajmniej w teorii. Status społeczny nie był wyznaczany przez zamożność, a przez osiągnięcia i doświadczenie militarne. Kładło się nacisk na siłę i dyscyplinę, wychowując w tym duchu nawet bardzo małe dzieci. Spartańscy chłopcy w wieku siedmiu lat byli oddzielani od swych rodzin i wysyłani do życia w barakach, gdzie przechodzili przez prawdziwą wojskową szkołę. Rozpoczynali aktywną służbę zaraz po tym, jak wychodzili z wieku nastoletniego.
Chociaż spartańskie społeczeństwo nie miało bardzo rozwarstwionej hierarchii społecznej, w dalszym ciągu istniały pewne wpływowe grupy. Jak i inne społeczeństwa Grecji, Sparta była zdominowana przez mężczyzn, z których najważniejsi pochodzili z kilku wybranych rodzin. System polityczny Sparty wyróżniał się tym, że miał dwóch dziedzicznych królów, z dwóch osobnych rodzin. Ci monarchowie byli szczególnie potężni, gdy jeden z nich dowodził armią podczas kampanii.
Królowie byli też kapłanami Zeusa i zasiadali w radzie starszych znanej jako geruzja, która była też sądem najwyższym Sparty. Istniał też komitet wykonawczy składający się z pięciu eforów, wybieranych przez większość obywateli na maksymalnie jednoroczną kadencję, po której na zawsze tracili możliwość sprawowania tego urzędu. Dwóch eforów dodatkowo towarzyszyło jednemu z królów podczas kampanii. Dokładnie jak te różne elementy polityki ze sobą współdziałały jest niepewne, lecz z pewnością konsensus w pewnym stopniu był potrzebny, żeby system funkcjonował.
Kobiety w Sparcie miały więcej praw niż kobiety w innych greckich miastach-państwach. Mogły posiadać własny majątek, często odziedziczony lub otrzymany w postaci wiana. Niektóre kobiety stały się bogate, gdy ich mężowie zginęli w wojnie. W rzeczy samej kobiety w późniejszym okresie kontrolowały prawie połowię spartańskiej ziemi. Ponadto spartanki miały swobodę ruchu, mogły luźno się ubierać, uprawiać sport, a nawet pić wino.
Czym heloci w Sparcie różnili się od niewolników?
Na jakiej podstawie przede wszystkim był określany status społeczny w Sparcie?

Ateny

Ateny wyrosły jako dominująca ekonomiczna potęga Grecji około szóstego stulecia p.n.e., a jej potęga i bogactwo wzrosły nawet bardziej po odkryciu srebra w pobliskich górach. Ateny były centrum systemu handlowego greckich miast-państw. Handel był niezwykle ważny dla Aten, które nie miały wystarczająco dobrych warunków do uprawy wystarczającej ilości roli dla swojej ludności.
Ateny przechodizły różne formy rządów, w miarę jak liczba ich mieszkańców rosła a oni sami bogacili się dzięki handlowi morskiemu. To bogactwo zaczęło jednak coraz bardziej koncentrować się w rękach kilku arystokratów, a przy okazji przywódców politycznych. Reszta społeczeństwa popadła w długi, czasami do punktu, w którym sprzedawano ich jako niewolników. Poza tym, prawa miasta były zauważalnie niespójne.
Pierwszy zestaw praw spisanych po to by wyjść na przeciw tej niesprawiedliwości, został skomponowany przez męża stanu Drakona około 621 r. p.n.e., lecz te prawa uznawane były za zbyt surowe - karą za większość przewinień była śmierć! Stąd właśnie wzięło się określenie drakoński! Arystokrata imieniem Solon został wezwany do zmodyfikowania i zrewidowania tych surowych praw. Jego prawo równało siły polityczne. Pośród innych zmian, Solon rozporządził anulowanie długów i zwrócił niewolnikom za długi wolność. Zadbał też, by zwykli ludzie mogli uczestniczyć w rządzeniu Atenami. W ten sposób Solon położył fundament pod Ateńską demokrację.
Perykles stał na czele Aten w latach 461 - 429 p.n.e. Był niewiarygodnie lubianym przywódcom, wspierał rozwój kultury, filozofii i nauki oraz często wstawiał się za zwykłymi ludźmi. Za Peryklesa Ateny wkroczyły w złoty wiek, a wielcy myśliciele, pisarze i artyści rośli jak grzyby po deszczu. Herodot - "ojciec historii" - żył i pisał w Atenach. Sokrates - "ojciec filozofii" - nauczał na placu targowym. Rzeźbiarz Fidiasz pokazał swój arcymistrzowski kunszt w Partenonie, na Akropolu i w Świątyni Zeusa na Olimpie. Demokryt nakreślił wizję świata składającego się z atomów. Ajschylos, Eurypides, Arystofanes i Sofokles napisali swoje słynne sztuki. To dziedzictwo trwało nadal, gdy Platon założył Akademię poza murami Aten w 385 r. p.n.e., a nawet później, gdy Arystoteles wzniósł w centrum miasta swoje Liceum.
Ciągle jednak demokracja ateńska ograniczała się do mężczyzn. Obcokrajowcy, kobiety i niewolnicy nie wchodzili w skład tych instytucji. Rola kobiet sprowadzała się głównie do sfery prywatnej, były odpowiedzialne za wychowywanie dzieci i dbanie o dom, w tym o zarządzanie niewolnikami, jeżeli dom mógł sobie na nich pozwolić. Chociaż kobiety wyższych klas były dobrze wykształcone, zdecydowana większość nie otrzymywała wykształcenia wychodzącego poza to, czego potrzebowały do wykonywania swoich obowiązków domowych. Zwyczajem było podróżowanie w towarzystwie męskiego opiekuna.
Niewolnicy, nie zaangażowani w sprawy polityczne, byli nierozłączną częścią ekonomii Aten. Uprawiali żywność, realizowali duże projekty budowlane i pracowali w kopalniach oraz młynach. Niewolnicy byli obecni w większości Ateńskich domostw, gdzie służyli swoim właścicielom.
Skąd pochodzi określenie "drakoński"?

Kolonizacja i wojny perskie

Ze względu na rosnącą populację miast-państw przy niewystarczającej liczbie surowców, wiele Greków zaczęło spoglądać na zewnątrz i tworzyć osiedla poza Grecją. Między VIII a VI wiekiem p.n.e. założono setki kolonii na wybrzeżach Morza Śródziemnego i Czarnego. Następnie społeczności greckie osiedliły się na Sycylii i w południowej Italii, a nawet na południu dzisiejszej Francji. Ostatecznie więcej Greków żyło w koloniach niż w samej Grecji.
Mapa kolonizacji greckiej i fenickiej na wybrzeżach Morza Śródziemnego oraz Czarnego. Mapa ukazuje wpływy fenickie, wpływy greckie, greckie kolonie, rodzimą krainę Fenicjan, rodziną krainę Greków oraz zasięg fenickiego handlu od Półwyspu Iberyjskiego w Hiszpanii na wschodzie do Egiptu i Lewantu.
Grecka i fenicka kolonizacja w latach 800-550 p.n.e. Źródło: Ancient History Encyclopedia
Grecka kolonizacja ożywiła sieć handlową w obrębie Morza Śródziemnego. Język i kultura grecka rozprzestrzeniła się po regionie. Jednakże, doprowadziło to również do tarć z Imperium Perskim, czemu skutkiem były dwie dekady wojen perskich, w latach 500 - 479 p.n.e. W czasie, gdy Persja umacniała swoją kontrolę nad Anatolią, greckie społeczności na tym obszarze, zwanym Jonią, opierały się Perskiemu panowaniu. Ateny wysłały swoją imponującą flotę by wesprzeć Greków w Jonii, czym zapewnili sobie zemstę Persów. Wynikły konflikt zaangażował inne miasta-państwa, w tym Spartę. Konflikt pomiędzy Grekami i Persami trwał przez ponad 100 lat.

Liga Delijska i wojna peloponezka

Chociaż greckie miasta-państwa były w pewnym stopniu zjednoczone przeciw zagrożeniom zewnętrznym, to gdy tylko groźba przeminęła, konflikty między miastami-państwami odrodziły się na nowo. Po wojnach Ateny stany stały się dominującą potęgą morską Grecji. Sformowały Ligę Delijską, pod pretekstem stworzenia silnej sieci miast-państw, mogącej odeprzeć kolejne ataki Persów. Pod rządami Peryklesa Ateny stały się tak bardzo potężne, że Imperium Ateńskie mogło dyktować prawa, zwyczaje i warunki handlowe wszystkim sąsiadom w Attyce i na Wyspach Egejskich.
Mapa przymierzy na początku wojen peloponeskich w Grecji. Stronnictwo Imperium Ateńskiego i sprzymierzeńców jest na pomarańczowo (W Tesalii, Macedonii, Attyce i na wybrzeżu Tracji i Eolii). Konfederacja Spartańska jest pokazana na zielono (Peloponez, Beocja, duży obszar na północny-wschód od Macedonii). Strategia Aten polegała na obronie na lądzie, ataku z wody i kontynuowaniu handlu. Spartanie przyjęli strategię ataku na lądzie.
Strony wojen peloponeskich. Źródło: Wikipedia
Potęga Imperium Ateńskiego doprowadziła do arogancji ateńskich polityków, która stała się nie do zniesienia dla pozostałych miast-państw. Kiedy Ateny wysłały swe wojska by pomóc Sparcie poradzić sobie z buntem helotów, Spartanie odrzucili ten gest i odprawili wojska Ateńskie we wstydzie, czym sprowokowali wojnę, która długo wisiała już w powietrzu. Później, gdy Ateny wysłały swą flotę by pomóc swemu sprzymierzeńcowi na Korkyrach - Korfu - w walce z inwazją Koryntian podczas bitwy koło Sybotów w 433 r. p.n.e., jej działania zostały zinterpretowane przez Spartę jako agresja, a nie jako pomoc. Korynt był sprzymierzeńcem Sparty.
Wielka wojna peloponeska - która odbyła się w latach 431 - 404 p.n.e. pomiędzy Atenami i Spartą, chociaż zaangażowane były w pewnym stopniu wszystkie miasta Grecji - zakończyła się katastrofą dla Aten, które zostały pokonane. Jej imperium i bogactwo przepadły, jej mury zburzono, a tylko jej reputacja, jako wielkiego miasta kultury i nauki powstrzymały zdobywców przed zniszczeniem miasta i zniewoleniem ludności.

Chcesz dołączyć do dyskusji?

Na razie brak głosów w dyskusji
Rozumiesz angielski? Kliknij tutaj, aby zobaczyć więcej dyskusji na angielskiej wersji strony Khan Academy.