Synkretyzm

Na terenie dzisiejszego Kirgistanu w Azji Środkowej znajduje się starożytny chrześcijański cmentarz, z nagrobkami noszącymi wyżłobione krzyże nestoriańskie, czyli krzyże okrywające kwiaty lotosu. Epitafium na jednym, z nich głosi: "Oto grób Jeremiasza, wiernego". Nagrobek podaje rok śmierci Jeremiasza, lecz dodatkowo mówi o "roku owcy", co odnosi się do jednego z dwunastu zwierząt chińskiego zodiaku.

Wierzenia, kultury i obyczaje ścierały się i łączyły w procesie zwanym synkretyzmem. Omówimy temat próbując odpowiedzieć na pytanie: Skąd w Azji Środkowej wziął się chrześcijański nagrobek z przypisem rodem z chińskiego zodiaku?

Jedwab, przyprawy i zarazy nie były jedynymi dobrami transportowanymi wzdłuż jedwabnego szlaku; wędrujący kupcy brali w podróż swoje wierzenia i filozofie. Buddyzm i chrześcijastwo podróżowały wzdłuż szlaków handlowych równie pewnie i nieubłaganie jak lapis lazuli, pieprz i plagi; kultury na ich drodze ulegały im i przemieniały się. Jak jednak rzekliby taoiści, tak jak woda zmienia swój kształt by pasować do naczynia, tak wierzenia i ideologie zmieniają się, by przypasować się do kształtu przyjmujących je kultur.

W miarę jak imperia starożytnej Eurazji rozrastały się, wydłużały się też ich szlaki handlowe i sieci komunikacyjne. Niektóre imperia tak się rozrastały, że zaczynały ze sobą graniczyć. Na przykład greckie imperium Aleksandra Wielkiego dotarło aż do Indii, co zaowocowało lokalną kulturą grecko-buddyjską. Wzrost klasycznych imperiów umożliwił wymianę kulturową i ideologiczną na dużą skalę.

Pierwsi chrześcijanie robili dobry użytek z rzymskiej infrastruktury: misjonarze i głosiciele wykorzystywali rzymskie drogi i międzynarodowe powiązania handlowe cesarstwa, by rozgłaszać swoje przesłanie poza region Morza Śródziemnego. W XI wieku n.e. aż jedna trzecia światowej populacji chrześcijan żyła w Azji.

Kościół Wschodu w liturgii nie używał greki ani łaciny, lecz syryjskiego, języka z rodziny semickiej spokrewnionego z aramejskim. Wielu z syryjskojęzycznych chrześcijan było nestorianami, gałęzią chrześcijaństwa, heretycką - czyli niezgodną z uznawaną doktryną - w oczach zarówno Kościoła katolickiego, jak i Kościołów ortodoksyjnych. Nestorianie utrzymywali, że Jezus Chrystus składał się z dwóch oddzielnych pierwiastków, ludzkiego i boskiego.

Nawet przed soborem efeskim w 431 r. n.e., wedle postanowień którego nestorianizm został uznany za herezję, chrześcijanie w Azji i Azji mniejszej inspirowali się otaczającymi wierzeniami. Na przykład wczesnochrześcijańscy asceci wybrali swoją drogą pod wpływem surowych praktyk żydowskich, hinduistycznych i buddyjskich mistyków. Niektórzy spędzili lata w odosobnieniu. Jeden z takich chrześcijańskich mistyków, święty Symeon Słupnik Starszy spędził 37 lat żyjąc samotnie na wierzchu słupa w Syrii. Ważne ośrodki nestorianizmu rozsiane istniały od Jerozolimy do Pekinu i Xi'an, a biskupstwa (obszary kontrolowane przez biskupa) rozsiane były wzdłuż jedwabnego szlaku jak koraliki w różańcu. Tymoteusz I, patriarcha Kościoła Wschodu nadzorował powstanie jednego z ośrodków Kościoła w Tybecie.

W 781 r. n.e., wkrótce po tym, jak Tymoteusz zaczął przewodzić Kościołowi Wschodu, chiński nestorianie w Chang'an, stolicy cesarstwa Tang, wznieśli 3 metrowy wapienny monument, zwany nestoriańską stelą, która upamiętniała 150-lecie chrześcijaństwa w Chinach. Tablica opisuje Chrystusa za pomocą określeń znanych Buddystom: "[Chrystus] ustanowił słupy Ośmiu Granic [Ośmiu Świadomości buddyzmu mahajana], czym zebrał prawdę i oczyścił ją z rdzy [bezwartościowości]; otworzył wrota Trzech Stałych Zasad [nietrwałość, cierpienie i nieistnienie "ja"], wprowadzając życie i niszcząc śmierć."

Wielu członków indyjskiej kasty kupieckiej praktykowało buddyzm. Rozmawiali o swoich przekonaniach z ludźmi napotkanymi podczas podróży handlowych. W ten sposób buddyzm rozprzestrzenił się wzdłuż jedwabnego szlaku do Iranu, Azji Środkowej, południowo-wschodniej i do Chin.

W miarę jak buddyzm się rozprzestrzeniał, ludzie przyjmujący nowe wyznanie robili to w ramach swojej kultury. Na przykład buddyzm mahajana zyskał większą popularność w Chinach niż w Indiach, gdzie buddyjscy mnisi prowadzili znacznie bardziej ascetyczne życie i przykładali większą wagę do medytacji. Styl życia skupiony na medytacji był trudnoosiągalny dla zwykłych ludzi.

Mahajana, dosłownie wielki wóz, to bardziej przystępna forma buddyzmu, w ramach którego ludzie mogli w prosty sposób okazywać pobożność - przykładowo płacić za religijne wersy - i w ten sposób mieć nadzieję zbawienia. Ta bardziej przystępna wersja religii upowszechniana przez misjonarzy i kupców pozwoliła buddyzmowi umocnić swą pozycję w Chinach i nie tylko. Uniwersalne przesłanie o zbawieniu było bardziej atrakcyjne i łatwiejsze do dopasowania do większej ilości kultur.

Ponadto, filozofia buddyzmu mahajana dawała więcej przestrzeni dla istniejących miejscowych kultur i praktyk. W Mongolii i Tybecie buddyzm mahajana przekształcił się i zmieszał z lokalnymi kulturami obracającymi się wokół magii. Na przykład w Tybecie buddyzm mahajana nauczał, że możliwe jest osiągnięcie oświecenia dzięki rytuałom i inwokacjom. Buddyzm przyjmował zupełnie nowe formy, by dopasować się do tradycji odmiennych ludów.

Silna armia pozwoliła dynastii Tang zaprowadzić pokój i porządek w Azji Środkowej, czyniąc ten region na tyle bezpiecznym, że do karawan wędrownych kupców, które podróżowały przez pustynie i stepy, coraz częściej dołączali uczeni i misjonarze. Docierali do dziedzin położonych od Morza Wschodniochińskiego aż do Kaszgaru, leżącego blisko dzisiejszego Kirgistanu. Buddyjscy mnisi podróżowali na zachód jedwabnym szlakiem do Indii, gdzie chcieli studiować buddyjską doktrynę. Uczony buddyjski z VII wieku, Xuanzang napisał w "Zapiskach Wielkich Tangów o Zachodnich Regionach Wielkich Buddów Bamianu" o 'przepotężnych kamiennych Buddach wykutych z klifów". Buddyzm był dobrze zakorzeniony w tej części Azji Środkowej - posągi, każdy mający ponad 35 metrów wysokości, otaczały dolinę. Te posągi istniały w Bamianie aż do 2001 roku, kiedy to afgańscy talibowie rozkazali je zniszczyć.

Konstantyn I, cesarz Rzymu z IV wieku zalegalizował chrześcijaństwo i zezwolił im na otwarte praktykowanie swojej religii, podobno powodowany otrzymaną wizją. Pod koniec IV wieku cesarz Teodozjusz ustanowił chrześcijaństwo oficjalną religią Cesarstwa Rzymskiego. Chrześcijanie zaczęli zajmować wpływowe stanowiska w rządzie, co zabezpieczało ich prawnie nawet bardziej oraz przyciągało jeszcze więcej ludzi. W tym okresie zwiększyła się ilość nawróceń w Hiszpanii, Włoszech, Afryce Północnej, oraz na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego.

Ta zmiana spowodowała też dalsze rozwinięcie struktury kościoła chrześcijańskiego wewnątrz cesarstwa: pięciu biskupów-patriarchów sprawowało władzę w pięciu ważnych miastach, podczas gdy biskupi w tych mniejszych kontrolowali diecezje. Spójniejsza hierarchia i struktura władzy umożliwiła ustalenie oficjalnych doktryn religijnych. Przywódcy dyskutowali nad kwestią natury Jezusa - czy był bardziej ludzki, bardziej boski, czy wszystko na raz - na soborach nicejskim w 325 i chalcedońskim w 451 r. n.e. W chalcedonie przywódcy stwierdzili, że Jezus ma dwie odrębne natury: jedną boską i jedną ludzką, ale też że jest nimi naraz w tym samym czasie. Chociaż ta decyzja była niezgodna z wierzeniami nestorian, koptów i innych grup chrześcijaństwa, zjednoczona nauka pomogła chrześcijaństwu dalej się szerzyć wewnętrz Cesarstwa Rzymskiego jak i poza nim.

Rzymscy władcy poczęli tracić kontrolę nad cesarstwem pod koniec IV wieku, a Cesarstwo Zachodniorzymskie upadło całkowicie w roku 476 n.e. Jednakże struktura Kościoła przetrwała, co utorowało drogę do dalszej ekspansji i kontroli tej religii w Europie. Papież, biskup Rzymu, stał się kluczową postacią hierarchii kościelnej. Biskupowie zarządzali na poziomie lokalnym i wysyłali misjonarzy na tereny Germanów. Popularną wśród Germanów formą chrześcijaństwa był arianizm, rozpowszechniany przez ariańskich misjonarzy. Zwolennicy tej sekty chrześcijaństwa wierzyli, że Syn Boży Jezus nie jest współwieczny Bogu Ojcu. Ten pogląd został potępiony jako heretycki podczas pierwszego soboru nicejskiego, lecz mimo to wciąż cieszył się popularnością.

Cesarz Aśoka z dynastii Maurjów nawrócił się na buddyzm, być może by zjednoczyć poddanych wokół wspólnej religii. Wysyłał też misjonarzy do wielu innych miejsc na świecie. Pierwsi misjonarze dotarli do Sri Lanki w 250 r. p.n.e. Ich celem była też Azja Środkowa i Bliski Wschód. Z Sri Lanki buddyzm przedostał się do Birmy, Jawy i innych miejsc w południowo-wschodniej Azji. Z Azji Środkowej sięgnął po Azję Wschodnią i Tybet.

Ci misjonarze działali jako oficjalni przedstawiciele króla. W rezultacie mieli dostęp do władców w miastach, przez które przechodzili. Buddyzm szybko się rozprzestrzeniał, w miarę jak coraz więcej króli wprowadzało buddyzm w kulturę swego ludu.

Kultury i tradycje stapiały się w okresie klasycznym na wielu różnych płaszczyznach: hinduizm to bardzo synkretyczną religią (czyli łatwo się łączy), która rozwinęła się na zróżnicowanym obszarze subkontynentu indyjskiego. Kultura mezopotamii i ich zbiory praw wpłynęły na judaizm i Pisma Hebrajskie. Kultura grecka też odcisnęła się na judaiźmie, gdy imperium Aleksandra Macedońskiego pochłonęło tereny na wschodzie.

Powróćmy do tego nestoriańskiego nagrobka z Azji Środkowej.

Czy teraz lepiej rozumiesz dlaczego napis podawał zarówno rok w rachubie zachodniej jak i używając pojęć chińskiego zodiaku? Czy widzisz jak społeczności jedwabnego szlaku - ściśnięte pomiędzy imperiami i finansowo zależne od przekazywania towarów od jednego potężnego sąsiada do drugiego - mogły przesyłać więcej niż bele jedwabiu?