If you're seeing this message, it means we're having trouble loading external resources on our website.

Jeżeli jesteś za filtrem sieci web, prosimy, upewnij się, że domeny *.kastatic.org i *.kasandbox.org są odblokowane.

Główna zawartość

Społeczna, polityczna i środowiskowa charakterystyka wczesnych cywilizacji

Streszczenie

  • Rozwój rolnictwa doprowadził do jego intensyfikacji, co miało w znaczący pływ na organizację społeczną.
  • Wraz z wzrostem populacji pojawiły się nowe problemy. Duże grupy ludzkie potrzebowały nowych zaawansowanych systemów administracji społecznej, żeby im sprostać.
  • Złożone społeczności tworzyły duże osady rolnicze, miasta, miasta-państwa i państwa.
  • Specjalizacja pracy doprowadziła do powstania klas społecznych i pozwoliła na rozwój sztuki i technologii.
  • Usprawniano sposoby prowadzenia archiwów, używając to tego coraz bardziej złożonych systemów symboli, a wiele cywilizacji wykształciło również pismo.

Nowy porządek społeczny

Około 12 tysięcy lat temu nastąpił przełom w sposobie funkcjonowania społeczności ludzkich. Zamiast zajmować się łowiectwem i zbieractwem jak wcześniej, wiele społeczeństw stworzyło własne sposoby wytwarzania żywności. Tak więc około 10lat przed naszą erą ludzie zaczęli tworzyć osady rolnicze.
Miało to ogromny wpływ na życie społeczne i doprowadziło do zerwania z dawnymi formami organizacji: ludzie żyli teraz w bardziej trwałych osadach, które zamieszkiwały większe grupy o większym zagęszczeniu ludności, i nie każdy musiał poświęcać cały swój czas wyłącznie na produkcję żywności. A ponieważ nie każdy musiał zajmować się produkcją jedzenia, możliwa była specjalizacja pracy. Dlatego nadwyżka żywności, która nie była wykorzystana bezpośrednio przez rodziny rolników, trafiała do pozostałych członków społeczeństwa.
Innym ważnym skutkiem tego nowego porządku było wykształcenie się idei własności prywatnej. W przeciwieństwie do wiecznie migrujących zbieraczy i łowców, rolnicy poświęcali dużo czasu na doglądanie jednego konkretnego kawałka ziemi, przez co byli do niego przywiązani. To prowadziło często do sporów, co z kolei spowodowało wyłonienie się charyzmatycznych przywódców, którzy rozwiązywali te spory, a z czasem również kodeksów prawnych.
Rolnictwo nie pojawiło się oczywiście natychmiast i równocześnie na całym świecie. Niektóre społeczności przyswoiły rolnictwo wcześniej i w większym stopniu, a inne w ogóle go nie przyswoiły. Mimo tej różnorodności, faktem jest, że rolnictwo zrewolucjonizowało historię ludzkości. Osady rolnicze bardzo szybko rozprzestrzeniły się po świecie. Choć ludzkość zajmowała się zbieractwem przez ponad milion lat, rolnictwo zastąpiło je w prawie całkowicie w przeciągu zaledwie 12 tysięcy lat! Społeczeństwa opierające się na zbieractwie aż do dzisiaj to odosobnione przypadki.
Jakie zmiany społeczne wynikły z tej zmiany w metodzie pozyskiwania jedzenia? Nadwyżka jedzenia możliwa przy rolnictwie pozwoliła ludziom na życie w większych i bardziej trwałych osadach. Wioski te były nie tylko bardziej produktywne, ale również bardziej kreatywne. Ludzie zaczęli wytwarzać tkaniny, ceramikę, obrazy i narzędzia, a także stawiać budowle i obrabiać metal. Było to wszystko powiązane z nadejściem rolnictwa i tworzeniem większych osad.
Gliniane naczynie ozdobione geometrycznym wzorem. Naczynie ma wąską szyjkę i szeroką podstawę przyozdobioną paskami i zygzakami w ciemnym kolorze dobrze kontrastującym z jasno beżowym tłem.
Naczynie pochodzące z Mezopotamii, późny Ubajd (4500 – 4000 r. p. n. e.). Źródło zdjęcia: Wikimedia Commons.
Rolnictwo przechodziło proces intensyfikacji, czyli zwiększania ilości żywności produkowanej z jednego metra kwadratowego ziemi. Więcej kalorii na metr kwadratowy oznaczało, że na określonym obszarze mogło żyć więcej ludzi. W rezultacie miedzy 10 000 r. p. n. e. a 1000 r. p. n. e. liczba ludzi na świecie wzrosła z 6 do około 120 milionów. Społeczeństwa musiały dostosować się do tej zmiany, co doprowadziło do rozwoju bardziej zaawansowanej organizacji społecznej,
O ile rozwój rolnictwa na pewno miał związek z rozwojem coraz bardziej złożonych społeczeństw, to pytanie, dlaczego niektóre ze społeczeństw rolniczych przekształciły się w cywilizacje a inne nie, nadal pozostaje kwestią dyskusyjną. Są na przykład przypadki, w których to najprawdopodobniej rozwinięty system organizacji politycznej był przyczyną pojawienia się rolnictwa a nie na odwrót. Historycy i antropologowie wciąż starają się rozstrzygnąć, jakie inne czynniki prowadziły do rozwoju cywilizacji, biorąc pod uwagę takie rzeczy jak wojny, handel, położenie geograficzne, współzawodnictwo czy budowa irygacji na dużą skalę. Każde społeczeństwo stawało się coraz bardziej złożone w odpowiedzi na unikalne dla siebie bodźce – polityczne, społeczne lub tez pochodzące ze środowiska.

Tworzenie się większych grup

W różnych miejscach na świecie, na przykład w dolinach Tygrysu i Eufratu, Nilu, Indusu i Huang, stopniowo zaczęły pojawiać się większe i gęściej zaludnione osady. Duże skupiska ludności nazywane są społeczeństwami złożonymi lub cywilizacjami, a ich cechami wyróżniającymi są m.in. wysoka gęstość zaludnienia, gospodarka oparta na rolnictwie, hierarchia społeczna, podział i specjalizacja pracy, zcentralizowana władza, budowle monumentalne, prowadzenie archiwów i złożony system wierzeń.
Te złożone społeczeństwa najczęściej tworzyły miasta bądź państwa-miasta, jak Uruk czy Ur. Te pierwsze miasta były ośrodkami władzy, produkcji, kultury i innowacji. Jednak utrzymywanie tych miast nie było łatwe i miało często znaczny i często nieodwracalny wpływ na środowisko, ponieważ wymagało zdobywania materiałów służących do pozyskiwania energii, jak drewno, albo do stawiania budynków, takich jak kamień, a także jedzenia i wody. Przez swój związek z otoczeniem, miasta był podatne na zmiany klimatu czy pogody. Powódź mogła na przykład zniszczyć wszystkie zgromadzone zapasy zboża, susza doprowadzić do wyczerpania się zapasów wody, a pojawienie się jakiejś choroby szybko przerodzić się epidemię. Ponieważ miasta były bardzo gęsto zaludnione, choroby, konflikty i niedobory były silnie odczuwalne. Ze względu na swoją wrażliwość na tego rodzaju bodźce, miasta rozwinęły sposoby przewidywania i radzenia sobie z nimi, np. robiąc zapasy wody i zboża.
W miarę jak małe społeczności rozrastały się do wielotysięcznych miast, spotykały się z coraz to nowymi wyzwaniami i musiały wymyślać środki radzenia sobie z nimi, które prowadziły do rozwoju lepszej organizacji społecznej.

Tworzenie się władzy i klas społecznych

Kiedy myślimy o cywilizacji przychodzą nam na myśl kamienne mury, posagi i drogi, ale cywilizacja to coś więcej niż tylko fizyczna infrastruktura złożona z budowli. W celu ułatwienia organizacji i zarzadzania dużymi i gęsto zaludnionymi społecznościami ludzie zaczęli tworzyć również infrastrukturę społeczną: instytucje gospodarcze, polityczne i religijne, które z kolei przyczyniły się do stworzenia nowych hierarchii społecznych. Poszczególne szczeble hierarchii społecznych zajmowali ludzie pełniący konkretne funkcje w społeczeństwie: zarządcy, rolnicy, rzemieślnicy, handlarze, kupcy, czy kapłani. Dodatkowo ze względu na rosnący kontakt z innymi cywilizacjami, głównie w postaci handlu i wojny, miasta potrzebowały również dyplomatów, armii i scentralizowanej władzy.
Na pierwszym planie widać niskie mury zbudowane z beżowej cegły i kamienia, tworzące ściany kwadratowych pomieszczeń. Z tyłu widać wysoką konstrukcję z pomarańczowego kamienia, szeroką u podstawy i zwężającą się ku górze.
Ruiny starożytnego miasta Ur w Sumerze, jednego z pierwszych miast na świecie z Zigguratem w tle. Miasto znajduje się w Tell el-Mukayyar w dzisiejszym Iraku. Źródło zdjęcia: Wikimedia Commons.
Większość miast wykształciła się z wiosek, a niektóre przekształciły się później w państwa-miasta (in. polis), czyli autonomiczne ośrodki miejskie kontrolujące również otaczające je tereny rolnicze. Nadwyżka jedzenia produkowana w pobliskich wioskach pozwoliła na to, żeby niektórzy mieszkańcy nie uczestniczyli w wytwarzaniu żywności, co spowodowało wykształcenie się różnych zawodów i klas społecznych.
W celu ułatwienia współpracy miedzy członkami różnych klas i organizowania wspólnej pracy dużych ilości ludzi nad dużymi projektami takimi jak stawianie budowli czy budowa systemów irygacyjnych, potrzebni byli przywódcy, którzy stali się kolejna klasą społeczną. W pierwszych cywilizacjach władza przyjmowała bardzo różne formy jednak potężne państwa z centralnym systemem władzy były normą.

Jak uważasz?

Dlaczego twoim zdaniem niektóre społeczeństwa przyswoiły rolnictwo a inne nie? Jak sadzisz, dlaczego niektóre społeczeństwa rolnicze przekształciły się w cywilizacje a inne nie?
Sądzisz, że za każdym razem to rolnictwo uwarunkowało tworzenie się miast? Czy są dowody na to, że często to miasta stworzyły warunki dla rozwoju rolnictwa?
Jaki rodzaj organizacji politycznej był twoim zdaniem najpopularniejszy wśród wczesnych cywilizacji i dlaczego?
Jaki wpływ miały według ciebie miasta na środowisko?
Co mamy na myśli mówiąc „cywilizacja”? Zdefiniuj pojęcie „cywilizacja” własnymi słowami.

Chcesz dołączyć do dyskusji?

Na razie brak głosów w dyskusji
Rozumiesz angielski? Kliknij tutaj, aby zobaczyć więcej dyskusji na angielskiej wersji strony Khan Academy.