Matisse, Złote rybki

Złote rybki przybyły do Europy ze Wschodniej Azji w XVII wieku. Od około 1912 roku stały się powracającym tematem dzieł Henri'ego Matisse'a. Pojawiły się one przynajmniej na dziewięciu z jego obrazów, również na wielu na rysunkach oraz rycinach. Złote rybki z 1912 należą do serii, które Matisse tworzył na przełomie wiosny i lata 1912 roku. W przeciwieństwie do innych dzieł tutaj cała uwaga jest skupiona właśnie na rybkach.

Rybki przykuwają naszą uwagę dzięki kolorowi. Jasny pomarańcz silnie kontrastuje z subtelniejszymi różami i zieleniami, które otaczają akwarium oraz z niebiesko-zielonym tłem. Błękit i pomarańcz, a także zieleń i czerwień to kolory komplementarne. Kiedy znajdą się obok siebie, wydają się jeszcze bardziej intensywne. Tę technikę często stosowali fowiści, a u Matisse'a wyjątkowo dobrze ją widać na jego wczesnym obrazie Radość życia. Matisse z biegiem czasu złagodził swoją paletę barw, jednak intensywny pomarańcz stał się znakiem rozpoznawczym jego fowistycznych obrazów i znacznie wpłynął na sposób w jaki stosował on później kolory.

Dlaczego właściwie Henri Matisse tak bardzo interesował się złotymi rybkami?  Rozwiązanie tej zagadki tkwi po części w jego wizycie w Tangerze (Maroko), gdzie przebywał od końca stycznia do kwietnia 1912 roku. Będąc tam zauważył, że lokalna ludność potrafi godzinami wypoczywać wpatrując się w akwaria ze złotymi rybkami. Matisse przedstawił na obrazie Kawiarnia arabska, płótnie, które ukończył dwa miesiące później podczas swojej drugiej podróży do Maroka.

Podobnie jak inni przyjezdni Europejczycy odwiedzający północą Afrykę, Matisse zachwycił się stylem życia Marokańczyków, który zdawał się być przepełniony relaksem i kontemplacją. Dla Matisse'a złote rybki były symbolem ich spokoju ducha, a jednocześnie stały się nawiązaniem do raju utraconego, czyli tematyki, która, w przeciwieństwie do rybek, pojawiała się w sztuce dosyć często. Matisse odwoływał się do takich artystów jak Nicolas Poussin (np. do jego Et in Arcadia ego) czy Paul Gauguin (który tworzył podczas swoich podróży na Tahiti).

Temat raju pojawiał się również u samego Matisse’a. Znalazł on największy wyraz w dziele Le Bonheur de vivre (Radość życia), a złote rybki z innych obrazów miały być skrótem myślowym odnoszącym się do tej właśnie tematyki. Sama nazwa “złota rybka” też nie jest bez znaczenia. Definiuje ona tę istotę jako należącą do idyllicznej złotej epoki, którą podczas swoich podroży do północnej Afryki zdawał się poszukiwać Matisse. Artysta, który w 1912 roku był już dobrze zaznajomiony z kulturą islamu, prawdopodobnie bardzo interesował się znaczeniem ogrodów, wody i zjawiska wegetacji w tamtejszej sztuce. Równie mocno interesowała go symbolika związana z pięknem boskiego stworzenia oraz wszystkim co przywoływało temat raju.

Złote Rybki nie powstały w Maroko. Henri Matisse stworzył je w swoim domu, w Issy-les-Moulineaux, niedaleko Paryża. Przeprowadził się on do Issy we wrześniu 1909 roku aby uciec przed presją paryskiego życia. Tym co widzimy na obrazie są więc własne rośliny Matisse'a, jego meble ogrodowe i jego osobiste akwarium. Jego uwagę przyciągnęło cylindryczne akwarium, wykorzystał jego zaokrąglone kształty, górę i dno naczynia, oddając na obrazie zarazem powierzchnię stołu i wody. Odkrył też, że rybki same w sobie przyciągają wzrok. Co ciekawe, Złotego Rybki powstały w oranżerii, miejscu gdzie artysta sam był otoczony przez szkło.

Matisse odróżniał czynną, drapieżną obserwację od biernego, kontemplacyjnego patrzenia, które tak bardzo sobie upodobał. Chciał aby Złote rybki zapraszały widza do zatopienia się w takiej właśnie przyjemności oglądania poruszających się z gracją kolorowych rybek. Napisał on kiedyś, że marzył o istnieniu “sztuki równowagi, czystości, łagodności, pozbawionej niepokojów i depresyjnej tematyki, sztuki która mogła by mieć […] kojący wpływ na umysł i przypominałaby fotel, który oferuje wypoczynek w przypadku zmęczenia”. Chciał aby dokładnie tym wszystkim stały się Złote rybki dla odbiorcy.

Napięcie, które przepełnia obraz Matisse stworzył poprzez sposób przedstawienia przestrzeni. Rybki mogą być oglądane jednocześnie pod różnymi kątami. Z przodu są ukazane w taki sposób, że odbiorca od razu jest wstanie rozpoznać szczegóły ich płetw czy główek. Gdy patrzymy na nie z góry, rybki stają się jedynie kolorowymi pociągnięciami pędzla. Jeżeli natomiast spojrzymy na obecne tam rośliny poprzez szklaną powierzchnię naczynia, przekonamy się, że są zupełnie zniekształcone w porównaniu z ‘prawdziwymi’ roślinami znajdującymi się w tle.

Matisse, rośliny i kwiaty przedstawił w bardzo dekoracyjny sposób. Górna część obrazu, nad akwarium, przypomina wzorzystą tapetę złożoną z kolorów i spłaszczonych ksztłtów. Blat stołu jest przechylony w taki sposób, że zaczynamy się zastanawiać w jaki sposób akwarium i doniczki są w stanie chociaż przez chwilę na nim ustać. Matisse stworzył to oryginalne zestawienie punktów widzenia i niejednoznaczność przestrzeni obserwując martwe natury Paula'a Cézanne’a. Cézanne opisywał sztukę jako “harmonijne podobieństwo do natury”. Mimo, że Matisse był bardzo skupiony na naturze, nie imitował jej, lecz używał do przedstawienia swojej własnej obrazkowej rzeczywistości. Mimo, że może być to niezbyt jasne dla odbiorcy, to mistrzowskie użycie kolorów i wzorów jakie stosował doskonale tworzy jeden spójny obraz.

Obraz ten ilustruje niektóre z głównych tematów w malarstwie Matisse'a: użycie dopełniających się kolorów, poszukiwanie sielankowego raju, apel o kontemplacyjny relaks dla widza i złożoną konstrukcję przestrzeni malarskiej.

Autorka eseju: Charlotte Wilkins