Albers, Hołd dla kwadratu

Poświęć chwilę, aby dokładnie przyjrzeć się jednemu z obrazów należących do obszernej serii Hołd dla kwadratu autorstwa Josefa Albersa. Kompozycja jest niezwykle prosta - cztery kwadraty różnej wielkości, każdy ułożony we wnętrzu poprzedniego, każdy w innym kolorze, wszystkie ułożone bliżej dolnej krawędzi malowidła.

Zrób kilka kroków w tył i spójrz na cały Hołd dla kwadratu. Jaki jest związek pomiędzy kwadratami? Czy każdy leży na drugim, tak jakby były wycięte z papieru? Czy leżą wewnątrz siebie, a ty patrzysz na tunel? Czy niektóre suną w twoja stronę, a inne się od ciebie odsuwają? A jak jest z innymi wersjami tego obrazu? Patrząc na każdą część możesz zauważyć, że jesteś w stanie zmusić swoje oczy do ujrzenia stosu bloczków lub tunelu. Zauważysz, że jedna z interpretacji ułożenia kwadratów przychodzi ci na myśl szybciej. Takich samych obserwacji dokonywał Albers eksperymentując z setkami wersji jednego obrazu, które powstawały przez około 25 lat. Tworzył malowidła, rysunki, druki i gobeliny - za każdym razem szukając odpowiedzi na to samo pytanie: czy artysta może stworzyć trójwymiarowy obraz tylko poprzez związki kolorów?

Albers rozpoczął prace nad Hołdem w 1950, teorie koloru zaczął zgłębiać jednak sporo wcześniej, bo w 1920 roku, czyli kiedy dostał się na studia w Bauhaus. Bauhaus był rewolucyjną uczelnią artystyczną. Powstał w 1919, w Niemczech z inicjatywy Waltera Gropiusa. Jego filozofią było połączenie sztuk pięknych z zasadami tworzenia funkcjonalnych projektów. Wielu najważniejszych artystów Europy pracowało tam w charakterze wykładowców. Kiedy Albers był jeszcze studentem podstawą edukacji w Bauhausie był Vorkurs, czyli kurs przygotowawczy, prowadzony przez Johannesa Ittena. Pokrywał on podstawy dotyczące materiałów, kompozycji i teorii koloru i był najważniejszą i najbardziej znaną częścią programu nauczania w Bauhaus.

Liczne studia wykonane przez uczniów tej szkoły w ramach Vorkursu można dziś zobaczyć w muzeach czy na licznych wystawach. Często przypominają one Hołd Albersa: przedstawiają serie powtarzających się kształtów w różnych kombinacjach kolorystycznych. Celem takich ćwiczeń było zrozumienie przez studentów jak różne kolory mogą wzajemnie ze sobą oddziaływać. Wiele lat później Albers użył Hołdu i poszedł krok dalej, prezentując obrazy ze swojej serii zarówno studentom jak i publiczności.

W 1925, w roku w którym Bauhaus został przeniesiony z Weimaru do swojego słynnego budynku w Dessau, Gropius zaproponował Albersowi bycie pierwszym studentem nowego wydziału. Albers pracował z Paulem Knee w pracowni barwionego szkła i kiedy szkoła została zamknięta przez nazistów w 1933 roku był on członkiem wydziału o najdłuższym stażu. Bauhaus był jednak tylko pierwszym miejscem, w którym Albers otrzymał cenioną i wpływową pozycję nauczyciela. Kiedy szkoła została zamknięta, Albers i jego żona, Anni - która sama była wpływową artystką i studentką Bauhausu, wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych, gdzie Albers został poproszony o nauczanie w rewolucyjnym College'u Black Mountain w Północnej Karolinie, a później na Uniwersytecie Yale. To właśnie tam, w 1950 roku, rozpoczął swoją przygodę z pierwszymi obrazami z Hołdu. Będąc stanowczym, lecz wspierającym uczniów nauczycielem, Albers przeniósł idee Bauhausu do nowego kraju, zaszczepiając swoje rygorystyczne podejście do teorii koloru nowemu pokoleniu artystycznej awangardy Ameryki.

Obrazy z cyklu Hołd, tak różnorodne kolorystycznie, są utrzymane w dość chłodnych, niemal sterylnych barwach. Bardzo interesujące może być porównanie Hołdu do dzieł Marka Rothko, łączy je bowiem wiele wspólnych cech. Albers i Rothko używali podobnych form: kwadratów lub prostokątów o chropowatych brzegach i zdecydowanych kolorach. U obu malarzy bardzo istotnym elementem był także związek między kolorami. Jednak podczas gdy Rothko używał zróżnicowanych barw w celu zasugerowania lub wzbudzenia konkretnych emocji, Albers wykorzystywał kolory do eksperymentowania z przestrzenią. W swych pracach starał się przekroczyć limity jakim była jej dwuwymiarowość.

Pomysł tworzenia głębi poprzez grę kolorów znany był od dawna jako technika o nazwie perspektywa powietrzna. Najlepsze jej przykłady można znaleźć pośród holenderskich krajobrazów pochodzących z epoki Złotej Ery czy w dziełach artystów włoskiego renesansu, takich jak Leonardo da Vinci. Perspektywa powietrzna wykorzystuje fakt, że barwy przedmiotów, które są dalej od nas - ich nasycenie czy kontrast, są mniej intensywne. Patrząc na tło obrazu Madonna w grocie Leonarda, można zauważyć, że pasma gór znajdujące się daleko w tle mają barwę bardziej zbliżoną do koloru nieba niż te położone bliżej nas.

Opisana technika tworzenia głębi była używana w malarstwie reprezentatywnym już w starożytności, zabieg Albersa był jednak rewolucyjny, a to dlatego, że został zastosowany w sztuce abstrakcyjnej. Jego eksperymenty z Hołdem przetarły drogę innym twórcom, takim jak Bridget Riley czy też całej generacji artystów nurtu Op Art, którzy tak samo jak on starali się pokonać limity dwu-wymiarowego podłoża tworząc olbrzymiej skali iluzje optyczne. Hołd dla kwadratu wielu może zdawać się powtarzalny i nieciekawy, jednak piękno tkwiące w jego prostocie często jest porównywalne z muzyką klasyczną, taką jak muzyka Bacha: dziełem będącym studium tematu i jego wariacji.

"Jeżeli ktoś powie “czerwony” (myśląc o kolorze) i słucha go 50 ludzi, można się spodziewać, że w ich głowach pojawi się 50 rodzajów czerwonego. I można być pewnym, że każda z tych czerwieni będzie inna." —Josef Albers, Interakcja koloru (1963)

Autor eseju: Shawn Roggenkamp