Wstęp do buddyzmu

Gdy mówimy o religii w której czci się Buddę, mówimy o niej w liczbie pojedynczej: buddyzm. Jednak o wiele bardziej pasowało by tu słowo: "buddyzmy". Powstały w Indiach buddyzm, przybrał tyle różnych form i przejął tak wiele wpływów, że dziś trudno odgadnąć, co wspólnego mają ze sobą różne jego odłamy. Co oni wszyscy mają ze sobą wspólnego? Oczywiście kult Buddy! Ale kto to był Budda? Budda był człowiekiem czy Bogiem? We wczesnym okresie istnienia buddyzmu, był on zwykłym śmiertelnikiem. Dopiero wraz z upływem lat i rozwojem owej religii, jego postać zaczęła przyjmować coraz bardziej boskie atrybuty.

Buddyzm narodził się na terenach Indii. Bardzo szybko urósł do rangi dobrze zorganizowanej religii, praktykowanej przez mnichów, mniszki oraz ludzi świeckich. Jego zasady zostały spisane w formie dużego kanonu. Wymyślono również wizerunki Buddy, które miały znaleźć się w świętych miejscach i stać się obiektem czci. Z Indii, buddyzm rozprzestrzenił się w całej Azji.

Aby docenić wielkość osiągnięć Buddy, powinniśmy spróbować wyobrazić sobie, jak wyglądało życie we wczesnych Indiach, szczególnie w miasteczkach i wioskach doliny rzeki Ganges - jak Kapilavastu u podnóża Himalajów - na terenie dzisiejszego kraj Nepalu. To prawdopodobnie tam, około 560 roku p. n. e. narodził się Budda. Na tych terenach nie żyło się łatwo. Zbiory były co roku niszczone przez powodzie. Monsuny powodowały głód. Często panowały tam długotrwałe susze, a ludność dziesiątkowały choroby takie jak czerwonka czy cholera.

Bramini (hinduscy kapłani) intonowali hymny wedyjskie (najstarsze pisma hinduizmu) i składali ofiary ognia Brahmie (hinduskiemu bogu stworzenia). Jednak nie poprawili warunków życia dla zwykłego człowieka. Od najdawniejszych czasów, hinduskie społeczeństwo było rozwarstwione. Istniały kasty, które były silnie związane z posiadanym statusem ekonomicznym. Brahmani tworzyli porządek społeczny i stali na jego czele, przy okazji jednak faworyzując samych siebie.

Jednym z największych duchowych osiągnięć Buddy było stworzenie doktryny zwanej Drogą Złotego Środka. Odkrył ją dopiero po pewnym czasie życia jako asceta. To doświadczenie nauczyło go, aby unikać wszelkich skrajności. Twierdził on, że człowiek z jednej strony powinien porzucić pogoń za doczesnymi pragnieniami, ale z drugiej nie popadać w ascezę. Miał on wiele wątpliwości na temat uznawanych dotychczas praktyk religijnych oraz posiadał silne poczucie misji - nie myślał jednak o sobie jako o twórcy nowego wyznania. Czuł raczej potrzebę oszczenienia już istniejącej religii.

W swoich rozważaniach Budda opierał się na wizji świata rdzennych mieszkańców Doliny Indusu - światopoglądzie w dużym stopniu związanym założeniami hinduizmu. Aby zrozumieć buddyzm należy więc poznać sposób postrzegania czasu i przestrzeni przez mieszkańców starożytnych, buddyjskich Indii. Był on bowiem wspólny dla ich wszystkich - nieważne czy byli wyznawcami brahmanizmu, janizmu czy buddyzmu.

Słowo "samsara" to w sanskrycie "krąg" lub "krążyć". W starożytnych Indiach pojęciem tym określano nieprzerwany krąg narodzin i śmierci - nieposiadający ani początku ani końca. Ten nieskończony cykl był rządzony przez karmę.

Wyróżniano również cztery niekończące się kręgi, z których każdy trwał 20 kalp (kalpa w Starożytnych Indiach była jednostką czasu). Są to kręgi: Zniszczenia, Spustoszenia, Odnowy i Trwania.

Góra Sumeru (lub Meru) jest kosmiczną osią - to znaczy łącznikiem między niebem a ziemią. Według koncepcji kosmologicznych góra ta jest centrum wszechświata - zarówno fizycznie, jak i pod względem swojego znaczenia. Na jej szycie znajdują się pałace bogów. Jest otoczona przez siedem łańcuchów górskich i ocean, na którym unoszą się cztery lądy: Północ to kwadrat; Zachód - koło; Południe - trapez (Jambudvipa, tu żyją ludzie); Wschód - półksiężyc.

Wszechświat składa się z kilku warstw. Na samym szczycie znajduje się królestwo “bez postaci". Nie można go zbadać za pomocą zmysłów. Nie jest możliwe jego poznanie. Dalej leżą krainy już posiadające formę. Ich istnienia można doświadczyć dzięki medytacji - doświadcza się wówczas miłych dla oka widoków i uczucia spokoju.

Niżej znajduje się kraina pragnień. Ma ona sześć poziomów. Żyjemy w niej my. Te sześć poziomów to sześć ścieżek odrodzenia. Najwyżej jest poziom bogów (deva). W połowie drogi pomiędzy bogami a ludźmi znajdują się pół-bogowie (asura). Ludzie i zwierzęta zamieszkują w części zwanej Jambudvipa. W zacienionej krainie pod zwierzętami mieszkają wygłodzone duchy. Strefa ta jest pełna bólu i cierpienia. Istoty są tu zawsze głodne i nigdy nie nasycone. Piekło zajmuje najniższą warstwę. Istnieje w nim osiem poziomów. Ósmy i zarazem ostatni jest miejscem nieskończonych tortur.

Pytanie jak ludzie (istoty) przemieszczają się w takim świecie? Odpowiedzią jest karma. Karma to prawa, które regulują życie w samsarze. Istnienie w czasie i przestrzeni jest rządzone właśnie przez nią. Karma oznacza działania lub uczynki. Każde nasze działanie ma jakiś skutek. Każdy uczynek przynosi jakiś efekt. Karma jest swojego rodzaju skalą dobra i zła panującego we wszechświecie - to co dobre wywołuje dobro, podobnie jest ze złem. Karma działa i doraźnie i długotrwale. Nie da się jej zniszczyć. Dobre uczynki od razu wywołują dobre skutki, a złe prowadzą do złych. Karma przechodzi z jednego życia do drugiego. To od niej zależy w jaki sposób dane istnienie się odrodzi (na wyższym czy niższym poziomie). Karma nie jest więc predestynacją gdyż w przeciwieństwie do niej uwzględnia wolną wolę. Oznacza to, że o okolicznościach ludzkiego życia decydują uczynki popełnione w życiu poprzednim, a między teraźniejszością i przyszłością znajduje się wolna wola. Możliwy jest więc awans do wyższego poziomu istnienia.

Jak interpretować ten buddyjski światopogląd? Odrodzenie się w postaci człowieka jest czymś niespotykanym i niezwykle ważnym - zwłaszcza w czasach Buddy. Budda narodził się w bardzo krótkim okresie będącym częścią fazy Zniszczenia. Nie mieliśmy zbyt wiele czasu aby go spotkać, dlatego okazja do korzystania z jego nauk jest niezwykłą przychylnością losu. A spotkać Buddę i uczyć się od niego można tylko będąc w krainie ludzi.

W jaki sposób można osiągnąć zbawienie? Wszystko jest nietrwałe. Wszystko jest cykliczne. Wszystko jest bolesne. Nawet Bogowie cierpią. Istoty te są bogami tylko przez swoje jedno życie - potem odradzają się na niższym poziomie. Nie mają oni też możliwości spotkania Buddy. Każda istota pragnie wyrwać się z tego nieskończonego cyklu narodzin i śmierci. Celem jest Nirvana. Nirwana oznacza odejście. Jest nazwą dla tego wszystkiego czym nie jest samsara. Gdzie jest Nirvana? Nigdzie. Znajduje się ona daleko poza warstwową koncepcją wszechświata.

Autor: dr Jennifer N. McIntire