Ukazanie Oświecenia: anikoniczne i ikoniczne wizerunki Buddy w Indiach

Ukazywanie boskich postaci od dawna było niełatwym problemem. Wszakże przedstawianie boskości w ludzkiej formie może ją definiować i ograniczać w sposób, który wydaje się zaprzeczać idei Boga jako nieskończonego i wszechmocnego. Jest też czwarte przykazanie, jak podano w Biblii hebrajskiej, które brzmi:

Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią! (Księga Wyjścia 20, 4)

Podczas gdy przykazanie to interpretowano na różne sposoby, zarówno judaizm, jak i islam zabraniają przedstawiania Boga i innych boskich istot w ludzkiej postaci. Chrześcijaństwo od dawna opiera się na wizerunkach Boga, Chrystusa i świętych jako sposobie edukowania społeczeństwa, ale mimo to w kilku momentach historii obrazy boskich postaci były niszczone - często gwałtownie (niszczenie obrazów nazywa się "ikonoklazmem"). Okazuje się, że najwcześniejsze wizerunki Buddy też nie przedstawiają go w ludzkiej postaci, choć uczeni wciąż zastanawiają się, dlaczego tak jest.

Człowiek, który stał się znany jako Budda, był hinduskim księciem o imieniu Siddhartha Gautama. Urodził się w V lub VI wieku p.n.e. w rodzinie królewskiej przywódcy dynastii Szakja, żyjącym w dzisiejszym Nepalu. Kiedy miał około 29 lat, książę Siddhartha, znany również jako Śakjamuni, wyjechał poza pałac i spotkał starca, chorego i zwłoki - postaci, które dla księcia uosabiały ból i cierpienie na świecie. Spotkał się również z ascetą, kimś kto postanowił odciąć się od przyjemności życia, aby pogłębiać wiedzę duchową. Po tym doświadczeniu książę Siddhartha postanowił porzucić swoje luksusowe, królewskie życie i podróżować po wsiach jako asceta, medytując i studiując. Ostatecznie książę Siddhartha dążył do położenia kresu wszechobecnym na świecie bólowi i cierpieniu oraz do uwolnienia się z cyklu odrodzenia i śmierci (samsary), który charakteryzuje hinduską koncepcję czasu (więcej o hinduizmie i buddyzmie tutaj).

Jednym z najważniejszych momentów w historii życia księcia Siddharthy była chwila, w której osiągnął duchowe oświecenie - stan nieskończonej wiedzy - i stał się znany jako Budda lub „oświecony”. Wydarzyło się to około sześć lat po tym, jak książę wyrzekł się swojego królewskiego życia, kiedy medytował pod drzewem figowym na zewnątrz małej wioski w dzisiejszym stanie Bihar w Indiach. Drzewo figowe, pod którym Budda osiągnął oświecenie, stało się znane jako drzewo Bodhi („przebudzone” lub „oświecone”), a miejsce, w którym Budda siedział, stało się ważnym tirtha, czyli świętym miejscem znanym jako Bodh Gaya (miejscem „przebudzonym” lub „oświeconym”).

Niektóre z najwcześniejszych przedstawień Buddy osiągającego oświecenie umieszczano na rzeźbionych fryzach na zewnątrz świętych buddyjskich zabytków zwanych stupami, które buddyjscy mnisi i mniszki budowali jako części swoich kompleksów klasztornych (więcej o stupach tutaj).

Jedno z takich przedstawień pochodzi ze stupy w Bharhut w obecnym stanie Madhya Pradesh w Indiach. Wyrzeźbiony w czerwonawo-brązowym piaskowcu około 100 - 80 r. p.n.e. ten wizerunek pojawia się na filarze kamiennego ogrodzenia (wedice), które niegdyś otaczało główną stupę. Scena pokazuje kilka postaci klęczących i stojących na budowli otaczającej duże drzewo.

Napis towarzyszący tej scenie, wykuty w dachu budowli, na której stoją oddający hołd, opisuje ją jako „drzewo Bodhi świętego Siakjamuniego” [1] Skłoniło to niektórych uczonych do interpretacji tego wizerunku jako przedstawienia świętego miejsca, czyli tirtha - drzewa, pod którym książę Siddhartha osiągnął oświecenie i stał sie Buddą. oraz świątyni, którą wyznawcy później tam zbudowali.

Niektóre postacie klęczą, modląc się przed ołtarzem u podstawy drzewa. Niebiańskie istoty latają blisko jego korony i wydają się rzucać girlandami kwiatów na gałęzie. Ich obecność wzmacnia świętość tego miejsca.

Po prawej stronie płaskorzeźby widzimy kolumnę zwieńczoną głowicą w kształcie słonia, co jak twierdzą uczeni, przemawia za interpretacją tej sceny jako miejsca czy momentu oświecenia. Widoczna tu kolumna przypomina te zbudowane przez Ashokę, jednego z pierwszych władców buddyjskich w Indiach, który wznosił je w ważnych miejscach z życia Buddy.

Scena z płaskorzeźby z Bharhut może być ukazaniem pielgrzymki - klęczący wielbiący mogą być praktykującymi buddystami podróżującymi do Bodh Gaya w ramach religijnego poświęcenia, aby odwiedzić miejsce, w którym Budda osiągnął oświecenie setki lat wcześniej.

Jednak niektórzy uczeni uważają, że nie pokazano tu tylko miejsca (tirtha) oświecenia, ale raczej jego faktyczny moment wraz z anikonicznym, symbolicznym przedstawieniem Buddy. W tym przypadku anikoniczny odnosi się do symbolicznego ukazania postaci boskiej lub nadprzyrodzonej jako przeciwieństwa przedstawienia jej w formie ludzkiej.

W tej interpretacji sceny na filarze z Bharhut Budda pojawia się nie w ludzkiej postaci, ale raczej symbolicznie, reprezentowany przez ołtarz. To, co widzimy tutaj, jest uwidocznieniem bezcielesnego stanu Buddy po osiągnięciu duchowego oświecenia. Niektórzy uważają, że napis tłumaczy się raczej jako „oświecenie Świętego Siakjamuniego”[2], a nie „drzewo Bodhi świętego Siakjamuniego”.

Naukowcy twierdzą, że inne rzeźbione fryzy na ważnych wczesnych buddyjskich stupach, takich jak ta z Bharhut, przedstawiają sceny z życia Buddy, z Buddą ukazanym w postaci anikonicznej - jako pusty tron ​​(powyżej), koło oznaczające stworzenie przez Buddę Koła Prawa lub Dharmy (poniżej, po prawej) lub kroki (poniżej, po lewej), a czasem nawet jako stupę (na górze strony). Trzecim sposobem interpretacji sceny oświecenia ze stupy z Bharhut i innych tak zwanych anikonicznych wizerunków Buddy jest odczytanie ich jako przedstawień doktryny lub wiary buddyjskiej.

Trend przedstawiania Buddy w formie anikonicznej trwał aż do końca I wieku n.e. kiedy to rozwinął się buddyzm mahajany i zaczęło pojawiać się sporo wizerunków Buddy w formie ludzkiej lub antropomorficznej (poniżej). Te nowe, ikoniczne obrazy Buddy były szczególnie popularne w regionie Gandhara (na terenie współczesnego Pakistanu) w okresie Kuszany i obejmowały przedstawienia oświecenia Buddy w Bodh Gaya (poniżej). Rozpoczęło nową fazę sztuki buddyjskiej, w której artyści zaczęli przekazywać znaczenie poprzez ukazywanie specjalnych znaków cielesnych (lakszany) i gestów dłoni (mudry) Buddy. W tym antropomorficznym przedstawieniu oświecenia Buddy artysta przedstawia księcia Siddharthę siedzącego na tronie, w otoczeniu demona Mary i jego armii, którzy próbowali - bezskutecznie - udaremnić mu osiągnięcie oświecenia. W momencie oświecenia książę wyciąga prawą rękę ku ziemi w geście (lub mudrze, a konkretnie bhumisparśamudrze) wzywającym ziemię, by była świadkiem jego duchowego przebudzenia i zwycięstwa nad demonami. Czyniąc to, staje się Buddą.

Autorka eseju: dr Cristin McKnight Sethi

Vidya Dehejia, “Aniconism and the Multivalence of Emblems,” Ars Orientalis vol. 21 (1991), pp. 45 – 66.

Susan L. Huntington, “Early Buddhist Art and the Theory of Aniconism,” Art Journal vol. 49.4 (1990), pp. 401 – 408.