Trzy okresy w sztuce islamu

Studiowanie sztuki islamskiej jest dużym wyzwaniem. Częściowo ze względu na duży zakres geograficzny i chronologiczny islamu. Islam jest jedną z głównych religii świata i siłą kulturalną od czternastu stuleci. Obecnie sztukę świata islamskiego dzielimy na trzy chronologiczne okresy: wczesną, średniowieczną i późną. Te podziały są tworem nowoczesnym i mają ułatwić badaczom organizowanie informacji o dziełach sztuki, by lepiej odczytywać ich znaczenie. Pomagają także studentom zrozumieć, jak sztuka i architektura wiążą się ze sobą w różnych miejscach i czasach. Istniały w historii dynastie i imperia, które panowały nad różnymi terenami i których okresy sprawowania władzy pokrywały się z podziałami chronologicznymi w sztuce.

After Muhammad’s death in 634, there were four caliphs later referred to by the Sunni as "rightfully guided," who succeeded Muhammad. Jednak od 656 rozpoczęły się konflikty związane z sukcesją i dwie wojny domowe (656-661 i 680-692) podzieliły wspólnotę muzułmanów. Ze zmagań wojennych wyłoniła się potężna dynastia Umajadów, których stolica, Damaszek, znajduje się w dzisiejszej Syrii. To właśnie oni są twórcami pierwszych islamskich dzieł sztuki i architektury. Umajadzi zbudowali Kopułę na Skale w Jerozolimie, Wielki Meczet w Damaszku i tak zwane Pustynne Pałace w Syro-Palestynie.  Władcy z dynastii Umajadów rządzili jako kalifowie aż do 750 n.e., czyli do czasu, gdy zostali obaleni przez Abbasydów. Abbasydzi, tak jak ich poprzednicy, rządzili kalifatem obejmującym większą część islamskiego świata do roku 861. Ich siedzibą był Bagdad, a w czasach późniejszych (w IX wieku) rządy sprawowali z Samary znajdującej się w dzisiejszym Iraku. Po 861 roku Abbasydzi utracili kontrolę nad znacznymi terytoriami w wyniku serii powstań, w których lokalni przywódcy wywalczyli niepodległość. Pojawiło się wiele nowych dynastii rządzących lokalnie i rozwijających własne tradycje i style artystyczne: Aglabidzi (800-909) i Tulunidzi (868-905) w Afryce Północnej, Bujidzi (945-1055) w Azji Środkowej.

Do dziesiątego wieku imperium rozpadło się i namnożyły się lokalne dynastie. Miały one różny stopień kontroli na mniejszymi lub większymi terytoriami, na których dominował islam.

W Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie główne dynastie pojawiły się i rządziły terenami dzisiejszego Egiptu, Sycylii, Algierii, Tunezji i częścią Syrii. Byli to między innymi Fatymidzi (909-1171).  W tym samym czasie pojawiały się wpływowe dynastie tureckie i ludów z Azji Centralnej. Stawali na czele polityki i sztuki w świecie islamskim. Seldżucy, koczownicy z Azji Środkowej, władali wschodnimi terenami islamskimi, a w końcu przejęli kontrolę nad Iranem, Irakiem i sporą częścią Anatolii. Imperium, choć imponujące, było krótkotrwałe. Głowna gałąź dynastii, Wielcy Seldżucy, utrzymała kontrolę nad Iranem.

Był to także czas chrześcijańskich europejskich krucjat, których celem było odzyskanie Ziemi Świętej od muzułmanów. Kilka małych chrześcijańskich królestw pojawiło się w XII wieku, podobnie jak muzułmańskich dynasti, takich jak Ayyubidowie (1179-1260), których najbardziej znany przywódca, Salah al-Din (1169-93), znany w Europie jako Saladyn, zakończył dynastię Fatimidów. Ostatecznie żołnierze niewolnicy, od których zależała dynastia Ajjubidów w obronie, obalili ostatniego sułtana Ayyubida w 1249/50. Ci niewolnicy, znani w języku arabskim jako mamluk, dosłownie oznaczający "własność", stali się znani jako mamelucy i kontrolowali Syrię i Egipt do 1517 roku.

Mamelucy musieli stawić czoła jednemu z największych zagrożeń owych czasów: inwazji Mongołów. Mongołowie i ich najbardziej znany wódz, Czyngis-chan (ok. 1162-1227), zwykle kojarzą się z krwawymi podbojami i zniszczeniami, ale ich dziedzictwo obejmuje także dorobek dynastii Yuan w Chinach (1279-1368), Chanatu Czagatajskiego 1227–1363), Złotej Ordy w południowej Rosji, sięgającej w głąb Europy (ok. 1227–1502) i dynastii Ilkhanidów w Wielkim Iranie (1256–1353). Pax Mongolica ("mongolski pokój") obejmuje czasy wielkiego rozkwitu sztuki.

Ilkhanidzi, którzy rządzili w Iranie, części Iraku i Azji Środkowej, dbali o rozwój sztuki, szczególnie manuskryptów. Za ich czasów powstała Shahnama (Księga Królów), znany perski epos. Byli też ważnymi mecenasami architektury.  Dynastia Ilkhanidów rozpadła się w 1335 roku, a władzę w Iranie i Iraku przejęli lokalni władcy.

W 1370 wyłoniła się ostatnia wielka dynastia Azji Środkowej - Timurydzi (1370-1507). Nazwa dynastii pochodzi od imienia ich przywódcy, Timura (zwanego też Tamerlanem), który podbił i kontrolował całą Azję Środkową, Wielki Iran, Irak, wschodnie ziemie rosyjskie oraz subkontynent indyjski. Timurydzi byli niezrównani w stawianiu monumentalnych budynków. Ich centrum kulturalnym i polityczną stolicą było miasto Herat leżące w dzisiejszym Afganistanie.

Pod rządami islamskich dynastii we wszystkich częściach islamskiego świata dynamicznie rozwijała się architektura. Najsławniejszą była dynastia Nasrydów (1232-1492) z południowego krańca Półwyspu Iberyjskiego i Zachodniej Afryki, których największym dokonaniem architektonicznym jest Alhambra, pałac-forteca w Granadzie w dzisiejszej Hiszpanii.

Ten okres jest erą ostatnich wielkich imperiów islamskich. Imperium Osmańskie, które zaczynało jako małe państwo tureckie w Anatolii na początku XIV wieku, pojawiło się w drugiej połowie XV wieku jako ważna siła militarna i polityczna. Osmanie podbili Konstantynopol w 1453 r. I Imperium Mameluków w 1517 r. . Zdominowali Anatolię, Bałkany, Bliski Wschód i Afrykę Północną aż do rozpadu imperium osmańskiego po I Wojnie Światowej. Osmanie słyną z kopułowej architektury i minaretów, z których wiele zostało zbudowanych przez wielkiego architekta Sinana (1539-88) dla Sułtana Süleymana (1520-66). Okres ten uważany jest za szczyt sztuki i kultury osmańskiej.

Safawidzi, którzy ustanowili szyityzm wyznaniem dominującym w Iranie, rządzili od 1501 do 1722 roku i byli najznakomitszą dynastią Iranu. Za ich czasów kwitły takie gałęzie sztuki jak architektura, manuskrypty, dywany. Szach ‘Abbas (1587–1629) był wielkim mecenasem sztuki i największym spośród safawidzkich władców. W osiemnastym stuleciu, który był dla Persji wiekiem zamieszek, rosła w siłę dynastia Kadżarów  (1779–1924), by w końcu ustanowić pokój i rządzić aż do początków nowoczesnego państwa irańskiego.

Inną znaczącą dynastią, która zasłużyła się dla rozwoju sztuki i architektury, byli Mogołowie. Founded by Babur, the Mughals (c. 1526–1858) ruled over the largest Islamic state in the Indian subcontinent. Wcześniej na terenie Indii i Pakistanu rządzili sułtani, ale dopiero Mogołowie stali się wielkimi mecenasami sztuki islamskiej - iluminowanych manuskryptów, malarstwa, architektury, w tym także Taj Mahal.

Tekst dr Elizabeth Macaulay-Lewis