Hiapo (tapa)

Polinezja to zachodnia nazwa jednego z trzech głównych obszarów wysp na południowym Pacyfiku. Polinezja to dosłownie "wiele wysp". Nasza wiedza o kulturze starożytnej Polinezji pochodzi z czasopism etnograficznych, zapisków misjonarzy, archeologów, językoznawców i przekazów ustnych. Polinezyjczycy po dziś dzień z zapałem zajmują się sztuką.

Choć każda polinezyjska kultura jest wyjątkowa, to łączą je jednak wspólne cechy. Polinezyjczycy wywodzą się z jednego korzenia i posługują się językami z rodziny austronezyjskiej. Pierwsi znani mieszkańcy tego regionu zwani są Lapitami. Polinezyjczycy wyjątkowo dobrze nawigowali podczas długich podróży morskich odbywanych do celu i spowrotem na charakterystycznych kanoe z odsadnią. Pierwotne struktury społeczne były zwykle zorganizowane wokół wysoce rozwiniętych arystokracji i prawa pierworodztwa (pierworodny miał przywileje). Na szczycie struktury społecznej znajdowali się wybrani przez bogów wodzowie, arystokracja oraz kapłani. Artyści byli częścią klasy kapłańskiej, za nimi w randze byli wojownicy i pospólstwo.

Kultury Polinezji cenią duże drzewa genealogiczne, które często sięgają w swej głębi aż do bogów. Tradycje ustne głoszą wagę upamiętniania dokonań swych przodków. Kultury te mocno wierzą w mane, nadnaturalną siłę powiązaną z wysoką rangą, boskością, utrzymywaniem porządku społecznego oraz populacji plemienia, jak też z obfitością wody i żyznością gleby. Mana miała posiadać tak dużą moc, że wymagane były specjalne reguły, lub tabu, by móc ją kontrolować w rytuałach i społeczeństwie. Na przykład ktoś bez inicjacji i niskiej rangi nie mógł wejść do świętego miejsca bez ryzyka utraty życia. Mana według wierzeń koncentrowała się w pewnych konkretnych częściach ciała i mogła skupiać się w pewnych przedmiotach, na przykład włosach, kościach, kamieniach, zębach wielorybów oraz tkaninach.

Role płci w tradycyjnych społeczeństwach Polinezji zostały wyraźnie zdefiniowane. Płeć odgrywa pierwsze skrzypce, dyktując dostęp kobiet do kształcenia, narzędzi i materiałów do wytwarzania dzieł sztuki. Na przykład mężczyźni często pracowali w drewnie, kamieniu, kości i męska sztuka tradycyjnie związana była z świętą dziedziną rytuałów i obrzędów.

Kobiety tradycyjnie tworzyły z delikatniejszych materiałów, szczególnie włókien, z których tworzono maty oraz ubrania z łyka Ozdoby na kobiecej sztuce zawierają elementy efemeryczne, takie jak kwiaty i liście. Tkanina uzyskana z łyka jest ogólnie znana w Polinezji jako tapa, chociaż terminologia, dekoracje, barwniki i wzory różnią się w zależności od wyspy.

Ogólnie rzecz biorąc do wytworzenia tkaniny z łyka kobieta musiała wyciągnąć łyko (wewnętrzną warstwę kory) z morwy papierowej (drzewo kwitnące). Łyko następnie rozbijano drewnianym pobijakiem ike na kowadle, zwykle drewnianym. We wschodniej Polinezji (na Hawajach) tkanina z łyka była filcowana, a ozdoby nanoszono na nią rytym wybijakiem. W Samoa do tworzenia ozdób używano czasem drewnianych lub płóciennych form do wycierania lub nanoszenia koloru. Na Hawajach wzorki nakładano bambusowymi pieczątkami, a szablony z liści bananowca i innych odpowiednich materiałów używano na Fiji. Tkanina z łyka występowała też w formie bez ozdób, zdobiona ręcznie lub wędzona, jak na Fiji. Wzory zawierały motywy geometryczne, czasami poukładane, czasami zupełnie abstrakcyjne.

Najważniejszym tradycyjnym zastosowaniem tkaniny tapa była odzież, pościel oraz gobeliny. Płótna dla wysokich rangą były zwykle specjalnie przygotowywane i dekorowane. Tapa była uroczyście prezentowana na specjalnych okazjach, na przykład podczas urodzin i ślubów. W kontekście świętych rzeczy, w tapę owijano wizerunki bóstw. A nawet dziś tkanina z łyka bywa częścią obrzędów pogrzebowych.

W Polinezji płótna uważane są za wyznacznik zamożności kobiet. Tkaniny i maty z łyka spełniają rolę w relacjach międzyludzkich, wymienia się je na inne, na pracę, jedzenie lub wymienia się je ceremonialnie, podczas specjalnych okazji. Na przykład współcześnie w Tonga ogromne połacie tkanin są wymieniane z okazji ważnych uroczystości. Dzisiejsze zachodnie fabryki również przejęły te praktyki. W rzadkich przypadkach poszczególne płótna mogą nawet gromadzić długą historię właścicieli i wymian.

Niue to wyspa-państwo na południe od Samoa. Niewiele wiemy o pierwszych niueańskich tkaninach z łyka, zwanych tu hiapo, a której przykład wydać na zdjęciu poniżej. Mieszkańcy Niue po raz pierwszy ujrzeli przedstawicieli zachodniego świata w roku 1774, gdy do wyspy dopłynął kapitan Cook. Dalszych gości nie widziano przez wiele dekad, aż w roku 1830 Londyńskie Towarzystwo Misyjne wysłało tam przedstawicieli. Misjonarzom towarzyszyli misjonarze samoańscy, którzy, jak się uważa, wprowadzili do Niue samoańską tkaninę z łyka. Pierwsze przykłady hiapo zostały zebrane przez misjonarzy i datuje się je na drugą połowę XIX wieku. Niueańskie poncza (tiputa), zebrane w tym okresie są silnie wzorowane na wyrobach, które wcześniej dotarły do Samoa i Tahiti (zobacz przykład po lewej). Jest jednak możliwe, że mieszkańcy Niue mieli swoją tradycję wyrobów z tkaniny łykowej przed kontaktem z Zachodem.

W latach 80-tych XIX wieku wskutek wprowadzenia zmarszczek i nowych motywów wyodrębnił się szczególny styl zdobień - hiapo. Hiapo z tego okresu są pełne skomplikowanych i szczegółowych wzorów geometrycznych - spirali, okręgów w okręgach, kwadratów, trójkątów oraz motywów malejących (dany wzór maleje od brzegu tkaniny do jej środka). Niueńczycy tworzyli motywy naturalistyczne i byli pierwszymi Polinezyjczykami, którzy na tkaninach z łyka zobrazowali postacie ludzkie. Niektóre hiapo wzdłuż brzegów zawierają napisy, zwykle imiona..

Niuańskie hiapo przestało być produkowane pod koniec XIX wieku. Dzisiaj ta forma sztuki ma swoje wyjątkowe miejsce w historii sztuki i inspiruje dzisiejszych polinezyjskich artystów. Dobrze znanym przykładem jest niueański artysta John Pule, który tworzy sztukę mieszaną inspirowaną tradycyjnymi hiapo.

Tapa jest historycznie szeroko rozpowszechniona na wyspach Polinezji, a poszczególne regiony mają swoje wyjątkowe tradycje z nią związane. Wschodnia Polinezja nie ma ciągłej tradycji produkcji tapy, lecz ta forma sztuki jest tam współcześnie kultywowana, szczególnie na Hawajach i Markizach. Jako kontrast, Zachodnia Polinezja ma wielowiekową, ciągłą tradycję produkcji tapy. Dzisiaj tkanina z łyka odgrywa rolę w rodzimych świętach, we wzajemnym obdarowywaniu się, jak też w nowych kontekstach kulturowych, gdzie inspiruje nowe audiencje i formy sztuki.

Tekst: dr Caroline Klarr

Adrienne L Kaeppler, The Pacific Arts of Polynesia and Micronesia (Oxford History of Art: Oxford University Press, Oxford/New York, 2008).

Roger Neich and Mick Pendergrast, Traditional Tapa: Textiles of the Pacific (Thames and Hudson Ltd.: London, 1997).

Simon Kooijman, Polynesian Barkcloth (Shire Ethnography: Aylesbury, U.K., 1988).

John Pule and Nicolas Thomas, Hiapo Past and Present in Niuean Barkcloth (University of Otago Press: Dunnedin, Aotearoa/New Zeland, 2005).

Karen Stevenson, The Frangipani is Dead: Contemporary Pacific Art in New Zealand 1985-2000 (Wellington: Aotearoa/New Zealand, 2008).