Sztuka w XXI wieku

Sztuka XXI wieku to dziedzina rozkwitająca na wielu polach naukowych, będąca niezwykle dynamicznym obszarem do badań. To właśnie to nowe stulecie przyniosło ze sobą zagadnienia, które zapoczątkowały nowy sposób myślenia oraz rozbudziły liczne naukowe dyskusje. Jednym z takich nowych zagadnień był nurt zwany bio sztuką powstały w odpowiedzi na potrzebę sztuki wymagającej udziału i interakcji widzów. Innymi tematami popularnymi w XX wieku, mającymi szczególne znaczenie w analizie sztuki i kultury wizualnej XXI wieku były m.in. semiotyka, post-modernizm czy feminizm.

Sztuka XXI wieku zrodziła się z olbrzymiej różnorodności materiałów i środków. Wśród nich znajdowały się najnowsze elektroniczne technologie, takie jak obraz cyfrowy czy Internet, znane dotychczas dziedziny sztuki o długiej historii, które nadal praktykowano z olbrzymim zapałem, jak malarstwo (spójrzmy np. na prace Julie Mehretu czy Shahzi Sikander), a także materiały kojarzone dotychczas z rękodziełem, przywrócone do łask w celu ekspresji nowych pojęć. Artyści dowolnie mieszali środki i formy, dokonując wyborów, które najlepiej będą służyły ich artystycznym celom. Działania artystyczne wahały się od spektakularnych, niezwykłych projektów, za którymi krył się ogromny budżet, do skromnych przedsięwzięć wyrażających proces twórczy, ulotne doznania oraz podejście "zrób to sam". Wraz ze zmianami w komunikacji i technologii, zmieniło się też nieco znaczenie pojęcia "wpływu". Każde miejsce na świecie miało artystów, którzy odwoływali się zarówno do swojego położenia geograficznego oraz lokalnej historii jaki i do nastrojów globalnej kultury wizualnej.

Cechą charakterystyczną sztuki XXI wieku (a także cechą wielu dziedzin życia) jest olbrzymi wpływ globalizacji – coraz szybciej postępująca wymiana ludzkich działań i informacji w czasie i przestrzeni. Dzięki rozwojowi Internetu i mass mediów, świadomość witalności sztuki współczesnej w społeczeństwach na całym świecie rośnie z dnia na dzień. Każdy, kto posiada dostęp do sieci może na bieżąco śledzić dokonania twórców z Szanghaju, Sydney, São Paulo czy Nairobi. Jednocześnie ciągłe przemieszczanie się artystów po świecie skutkuje mieszaniem się różnych wpływów oraz odmiennych artystycznych języków. Przykładem jest pochodząca z Kenii Wangechi Mutu, która kształciła się się najpierw w Południowej Walii, a następnie w Stanach Zjednoczonych. Jej kolaże, będące wizerunkami kobiet, są wyraźnie zainspirowane afrykańską sztuką plemienną, XX-wiecznymi europejskimi i amerykańskimi kolażami, najnowszymi odkryciami świata mody i pornografii, a nawet źródłami medycznymi.

Badacze zadają sobie wiele pytań na temat znaczenia oraz skutków globalizacji. Czy z ekonomicznego i politycznego punktu widzenia globalizacja przyczynia się do rozwoju oraz wyzwolenia społeczeństw na świecie? A może sprzyja jedynie wyzyskowi rozwijających się regionów przez klasę bogaczy? Czy wygląda ona inaczej w różnych miejscach na globie?

Czy, biorąc pod uwagę sztukę i globalizację, można powiedzieć, że praktyki dokonywane w Azji, Afryce, na Bliskim Wschodzie czy gdziekolwiek indziej, podważają tradycyjne założenia i wartości, które są podstawą zachodniego kanonu? Czy Zachód analizuje i tworzy ten kanon na nowo czy tylko bezkrytycznie dodaje do niego sztukę z innych miejsc? W jaki sposób, na wystawach zajmujących się tematyką globalizacji, pokazuje się artystów z różnych części świata? Rozwój rynku sztuki i rozpowszechnianie takich imprez jak wszelkie biennale czy targi pomogły wybranej grupie artystów z różnych kontynentów zdobyć międzynarodowy rozgłos, czy jednak wartości leżące u podstaw tego rynku oraz jego struktura naprawdę uległy zmianie?

W XXI wieku kultura wizualna stała się uznaną dziedziną nauki, która na wielorakie sposoby stara się zrozumieć co komunikują różnego typu obrazy oraz w jaki sposób biorą one udział w konstrukcji zjawisk tożsamości, klasy, płci kulturowej, równowagi władzy czy innych społecznych i politycznych pojęć i wartości. Medycyna, nauka, polityka, kultura konsumpcyjna, religia i duchowość to tylko niektóre z obszarów, które kultura wizualna eksploruje prowadząc badania na sztuką. Poza tradycyjnymi jej dziedzinami, do jakich należy np. malarstwo, badacze kultury wizualnej zajmują się analizą filmów, telewizji, powieści graficznych, projektów modowych oraz innych form kultury popularnej, a wykorzystują do tego metodologie i teorie z obszarów takich jak semiotyka, socjologia, psychoanaliza, teoria recepcji, feminizm czy koncept "spojrzenia".

Tak jak badacze kultury wizualnej zajmują się obrazem i mediami najróżniejszego typu, tak artyści XXI wieku czerpią inspirację, symbolikę oraz materiały z wielu sfer kultury, często daleko wychodząc poza wpływy historii czy sztuk pięknych. Świat profesjonalnych sportowców i fanatycznych kibiców stał się na przykład tematem dla Paula Pfeiffer'a, komercyjny przemysł telewizyjny wpłynął natomiast znacząco na instalacje wideo autorstwa Christiana Jankowskiego.

Dla większości współczesnych artystów brak jest bowiem wyraźnej granicy pomiędzy sztuką wysoką, a kulturę popularną. Wielu z nich, korzysta na przykład z tradycyjnych technik sztuki tekstylnej, stosując je do tworzenia niekonwencjonalnych form, a odwołując się przez nie do aktualnych wydarzeń społecznych i politycznych. Do takich twórców należy Ghada Amer, autorka haftu na płótnie przedstawiającego powtarzający się motyw nagiej kobiety biorącej udział w seksualnych aktach, częściowo zakryty pociągnięciami pędzla. Tematy, poruszane przez Amer dotyczą ekspresji kobiecej seksualności oraz jej, a także erotyzmu w kulturze zachodniej jaki i w społeczeństwach islamskich. Innym przykładem łączenia różnych kultur obrazkowych są złożone interakcje pomiędzy nauką a sztuką współczesną oraz tworzenie wizerunków odwołujących się do rozwoju naukowego. Artystą tworzącym w tym nurcie jest Wim Delvoy, autor rozpoczętej serii Kloaka, ukazującej ludzi jako cyborgów, a ludzki układ pokarmowy jako biomechaniczny system. Inni artyści tego stulecia są z kolei pod ogromnym wpływem pogrążenia w globalnej kulturze obrazkowej, wszechobecnej dzięki sieci online. Wielu z nich zajmuje się prowadzeniem własnych stron internetowych, a niektórzy tworzą swoją sztukę w celu rozpowszechniania jej przez media społecznościowe. Po raz kolejny, nowe technologie niosą za sobą nowe możliwości i nowe wyzwania.

Pod koniec XX wieku, sztuka publiczna była dobrze znanym gatunkiem, który interesował zarówno artystów tradycyjnych jak i tych lubiących eksperymentować. W wieku XXI sztuka ta zaczęła dawać eksperymentom jeszcze większe pole do popisu. Obok znanej już sztuki site-specific i jej pomników, graffiti czy murali oraz wszelkich form współpracy pomiędzy artystami, inżynierami i architektami, sztuka publiczna obejmuje teraz zupełnie nowe formy, lokalizacje i rodzaje zastosowań. Należą do nich tymczasowe sklepiki, parady uliczne oraz projekty online. Artyści sztuki publicznej XXI wieku posługują się znanymi środkami, np. instalacją lub sztuką performance, wzbogacając je o nowe wariacje. Na porządku dziennym jest na przykład zatrudnianie przez artystów ludzi, czasem specjalistów w jakiejś dziedzinie, aby brali udział w ich "spektaklach". Podążając tym tropem, Vanessa Beecroft do swojego performance'u wynajęła modelki, duet Allora i Caldazilla zaprosił natomiast profesjonalnych lekkoatletów do wystąpienia w ich instalacjach.

Jedną z popularnych tendencji XXI wieku jest sztuka, której ważną częścią jest partycypacja widza. Sztuka ta wywołuje społeczne interakcje, które jednocześnie stają się jej częścią. Angażuje ona widzów, w dosłownym tego słowa znaczeniu i często jest określana jako sztuka relacyjna. Do artystów tego nurtu należą, na przykład, Carsten Höller, która zamontowała w muzeum olbrzymie zjeżdżalnie dla odwiedzających lub Rirkrit Tiravanija, przygotowujący tajskie jedzenie serwowane gościom galerii. Wielu artystów, zachęconych bezpośredniością i łącznością mediów na całym świecie, tworzy też projekty online, mające na celu wzbudzanie społecznych interakcji. Estetyka relacyjna rozwinęła się do teorii, służącej analizie i ocenie podobnych artystycznych przedsięwzięć. Zadaje się na jej temat liczne pytania, m.in.: Czy ma znaczenie fakt, że społeczne interakcje wyzwalane przez taki rodzaj sztuki promują lepszy obraz świata? Czy towarzyskość i rozrywka to wystarczające cele tej sztuki? Do jakiego stopnia materialne produkty sztuki relacyjnej (takie jak np. zjeżdżalnie Höller) mogą być ocenianie w kategoriach estetycznych lub w kategorii efektu wywieranego na społeczeństwo?

XXI wiek dopiero się zaczyna—nowe idee szybko przybierają na znaczeniu, a nowi artyści coraz bardziej przykuwają uwagę, wywierając na świat sztuki coraz większy wpływ.

Autor eseju: prof. Jean Robertson, Rektor Wydziału Historii Sztuki, Herron School of Art and Design, Indiana University-Purdue University Indianapolis

Powyższe treści pierwotnie powstały dla Oxford Art Online i zostały tu umieszczone dzięki uprzejmości Oxford University Press. Tutaj dowiesz się więcej na temat współczesnej sztuki, a także zobaczysz listę znaczących artystów XXI wieku.