Sztuka i architektura wczesnego chrześcijaństwa w epoce Konstantyna

Do czwartego wieku chrześcijaństwo było tajemną religią rosnącą w siłę w miastach rzymskiego świata. Przyciągało ludzi z różnych klas społecznych. Chrześcijańska teologia i sztuka została wzbogacona dzięki kontaktom z greko-rzymskim światem. Ale samo chrześcijaństwo mogło zmienić się radykalnie dzięki działaniom jednego człowieka.

W 312 n.e. cesarz Konstantyn pokonał swego głównego rywala Maksencjusza w bitwie przy moście mulwijskim. Sprawozdania z bitwy opisują, jak Konstantyn zobaczył na niebie znak zapowiadający jego zwycięstwo. Eusebiusz, główny biograf Konstantyna, opisał ten znak jako Chi Rho, dwie pierwsze litery greckiego słowa Christos.

Po tym zwycięstwie Konstantyn stał się głównym patronem chrześcijaństwa. W 313 roku wydał edykt mediolański, który zapewniał swobodę religijną. Mimo, że chrześcijaństwo nie stało się oficjalną religią Rzymu do końca IV wieku, patronat cesarski Konstantyna odmienił tę religię. Ani Rzym, ani chrześcijaństwo nie były od tego momentu już takie jak dawniej. Rzym stał się chrześcijański, a chrześcijaństwo nabrało imperialnego splendoru Rzymu.

Przemiana chrześcijaństwa jest najwyraźniej widoczna na przykładzie architektury sprzed Konstantyna i po Konstantynie. W czasach przed Konstantynem niewiele było elementów architektonicznych odróżniających świątynie chrześcijańskie od zwykłych domów. Uderzającym przykładem jest przedstawiony budynek wspólnoty chrześcijańskiej z syryjskiego miasta Dura-Europos. Zwyczajny dom został tu przystosowany do potrzeb zgromadzenia chrześcijan. Ściana została zburzona, by połączyć dwa pomieszczenia: to bez wątpienia sala mszalna. Znamienne, że najbardziej wyszukanym elementem domu jest pokój zaprojektowany jako baptysterium. To odzwierciedla znaczenie sakramentu chrztu we wprowadzaniu nowych członków w tajemnice wiary. Poza tym budynek nie różni się niczym od sąsiednich. Ta domowa architektura z całą pewnością nie odpowiadała potrzebom architektów cesarza Konstantyna.

Cesarze od wieków byli odpowiedzialni za budowę świątyń w całym Cesarstwie Rzymskim. Zauważyliśmy już rolę publicznej religii w kształtowaniu wspólnej tożsamości, a cesarze uważali budowę świątyń za swoją powinność wobec pobożności i szacunku dla tradycji i praktyk religijnych. Więc naturalnym było, że Konstantyn chciał stawiać budowle dla uczczenia chrześcijaństwa. Wybudował kościoły w Rzymie (w tym Bazylikę św. Piotra), w Ziemi Świętej (m.in. Bazylikę Narodzenia Pańskiego w Betlejem i Bazylikę Grobu Pańskiego w Jerozolimie), w końcu budował też kościoły w swojej nowej stolicy, Konstantynopolu.

Przy tworzeniu projektów tych budowli Konstantyn i jego architekci stanęli przed głównym problemem: jak ma wyglądać taki kościół? Oczywiście tradycyjna forma świątyni rzymskiej nie byłaby odpowiednia, zarówno z powodu skojarzeń z pogaństwem, jak i ze względu na funkcje, jakie kościół miał spełniać. Dotąd świątynie służyły jako skarbce i mieszkania dla osób odpowiedzialnych za kult, ofiary składano na zewnętrznych ołtarzach, dla których świątynia była tłem. Oznacza to, ze architektura świątyni rzymskiej dotyczy przede wszystkim części zewnętrznej. Tymczasem chrześcijaństwo było religią tajemnicy, która wymagała inicjacji przed pełnym uczestnictwem w praktykach religijnych. Chrześcijańska architektura musiała więc położyć nacisk na wnętrze budowli. Chrześcijańskie kościoły potrzebowały dużej przestrzenni wewnątrz budynku dla rosnącej liczby wyznawców i wyraźnego oddzielenia wiernych od niewiernych. Ale jednocześnie nowe świątynie musiały budzić respekt z zewnątrz. Powinny podkreślać autorytet chrześcijaństwa. Były to główne czynniki decydujące o ukształtowaniu w czasach Konstantyna formy architektonicznej, która stała się podstawą chrześcijańskiej architektury wszech czasów: bazyliki.

Jeśli chodzi o architekturę, bazyliki nie były niczym nowym. Rzymianie budowali bazyliki w swoich miastach jako części kompleksów pałacowych już od stuleci. Szczególnie okazała była tak zwana Bazylika Ulpia wybudowana jako część forum cesarza Trajana w początkach II wieku n.e. Bazyliki miały różne funkcje, ale zasadniczo służyły jako miejsca oficjalnych spotkań. Często wykorzystywano je jako siedzibę sądów. Sąd znajdował się wtedy w części zwanej absydą. W Bazylice Ulpia półkoliste kształty zostały zaprojektowane na obu końcach budowli, ale w innych wypadkach absydy znajdowały się na jednym końcu długiego budynku. Sędzia, który był przedstawicielem władzy cesarza, siedział na tronie w absydzie i wydawał orzeczenia. Ta funkcja dawała bazylikom aurę oficjalności i powagi.

Bazylika Konstantyna, Trier, początek 4 wieku n.e. (zdjęcie: Beth M527, CC BY-NC 2.0)

W bazylikach przyjmowano także poselstwa i udzielano audiencji. Dobrze zachowany przykład znajduje się w północnym niemieckim mieście Trewir. Konstantyn wybudował bazylikę jako część założenia pałacowego w Trewirze, który był północną stolicą imperium. Pomimo prostej formy architektonicznej i usunięcia oryginalnych wewnętrznych dekoracji, widać, że bazylika musiała być imponującą sceną dla cesarza. Wyobraź sobie cesarza ubranego w regalia cesarskie, przemierzającego środkową oś bazyliki, dramatyczny nastrój oczekiwania na cesarza i jego dwór. Miało to także onieśmielać posłów, zbliżających się do cesarza, siedzącego na umieszczonym w apsydzie tronie.

Autor: dr Allen Farber