Średniowieczne supermodelki

Poświęcimy ten esej wyjątkowo atrakcyjnemu rodzajowi średniowiecznego rękopisu, czyli księdze modelowej. Przedmiot ten jest prawdziwą ucztą dla oka, ponieważ wypełniony jest rysunkami i iluminacjami mającymi pokazywać skrybom w jaki sposób dekorować litery, malować inicjały lub tworzyć dodatkowe dekoracyjne ilustracje. Możemy wśród nich rozróżnić dwa rodzaje poradników. Niektóre przypominały instrukcję użytkowania, a ich ilustracje opatrzone były wytłumaczeniem lub nawet historyjką tłumaczącą późniejszemu artyście jak wykonywać rysunek krok po kroku. Drugi typ funkcjonował raczej jako źródło inspiracji. Taka księga modelowa wypełniona była szeroką gamą rysunków i kształtów, z których skryba mógł zaczerpnąć tworząc własne dzieło.

Poziom wytworności zachowanych ksiąg modelowych jest dość zróżnicowany. Na jednym końcu spektrum istnieją księgi z wzorami, które jedynie demonstrują jak zrobić powiększone, skromnie udekorowane litery. Na drugim końcu natomiast, można znaleźć okazy z wysokiej jakości wyjątkowymi projektami oraz wyrafinowanymi inicjałami z ilustracjami postaci lub scen obyczajowych. Jak widać, upodobania rzemieślników były zróżnicowane, tak samo jak gusta średniowiecznych czytelników. Dzięki temu modelowe książki są tak fascynujące nie tylko jako piękne przedmioty, ale także jako artefakty kultury, w której powstały.

Zaczynając od najmniej wyrafinowanych przykładów, znajdziemy księgi ze skromnymi instrukcjami rysowania inicjałów, czyli najbardziej podstawowym sposobem dekoracji. Przykład powyżej to stworzona przez Gregoriusa Bocka w latach 1510 - 1517 Księga wzorów skryby z wzorami dwóch najbardziej podstawowych czcionek używanych do inicjałów (więcej na jej temat można znaleźć tutaj). Jej pierwsza część zawiera alfabety zapisane w kilku różnych czcionkach, niektóre z nich inspirowane krojem pisma typowym dla maszyny drukarskiej. W drugiej części znalazły się dekoracyjne inicjały w porządku alfabetycznym. Na wstępie swojego podręcznika Gregorius zawarł dedykację dla kuzyna, Heinricha Lerchera Wyss ze Stuttgartu, który był skrybą na dworze Księcia Wirtembergii. Układ księgi podpowiada nam, iż Heinrich najprawdopodobniej przeglądał ją strona po stronie, aż znalazł czcionkę lub inicjał jaki mu się spodobał.

Litery Bocka są miłe dla oczu, zwłaszcza dla historyków książek, jednak te wzory nie były zbyt skomplikowane. Bardziej złożone, choć wciąż dość proste projekty możemy znaleźć w dużo starszej księdze wzorów ze zbiorów Muzeum Fitzwilliam w Cambridge. Jest to prawdopodobnie najstarsza ciągle dobrze zachowana księga, datowana na ok. 1150 r., wykonana i używana w Toskanii. Wybór zdobień jest tu znacznie bardziej ograniczony niż w poprzednim przykładzie: kopia z Cambridge nie zawiera wielu krojów czcionek, ani nie przedstawia szerokiej gamy inicjałów (w rzeczywistości występuje ich tylko około dwudziestu). Co ciekawe, historycy odnaleźli rękopisy zawierające inicjały, które mogły być kopiowane właśnie z tej lub bardzo podobnej księgi wzorów (jak ten w Bibliotece Brytyjskiej, Harley MS 7183).

Jednym z najbardziej niezwykłych przykładów średniowiecznego wzornictwa jest księga znana jako Księga Czcionek z Macclesfield. Wykonano ją i używano w XV-wiecznej Anglii i była źródłem inspiracji dla dekoratorów i ich asystentów. Oferuje bardzo szeroki wybór czcionek - na jej stronach znajduje się co najmniej czternaście różnych krojów. Jednak to nie ilość a wyjątkowy sposób wykonania liter wyróżnia księgę z Macclesfield. Litery skomponowane są z postaci ułożonych w karkołomnych pozycjach, jakby ćwiczyły jogę.

W podobny sposób wykonana została księga czcionek włoskiego artysty Giovannino de Grassi (powyżej). Powstała na dworze Viscontich w Mediolanie i oferuje zarówno inicjały, jak i ilustracje. Członkowie rodziny Viscontich byli ważnymi mecenasami sztuki, więc nie dziwi nas ich wkład w tworzenie ksiąg.

Giovannino był znany z przedstawień egzotycznych zwierząt w ich naturalnym środowisku i właśnie takie ilustracje dominują w księdze. Artyści mogli znaleźć na jej stronach realistyczne rysunki do kopiowania. Powyższe ilustracje gepardów powstały w pracowni de Grassiego, autor nieznany.

Jeszcze bardziej wyrafinowanymi przykładami ksiąg wzorów są takie, które instruują jak udekorować boczny margines. Takie dekoracje, najczęściej w formie skręconych liści czy innych krzywizn, mogły być trudne do wyrysowania. Księga modelowa z Getyngi, powstała około 1450 r., pomaga rozwiązać ten problem. Jej strony nie tylko pokazują, krok po kroku, jak stworzyć trójwymiarowy rysunek liścia, ale też dostarczają szczegółowych instrukcji:

Rysunki i ich opisy wzajemnie się uzupełniały. Od czasu do czasu instrukcje zawierały odniesienia "jak to jest tu ukazane" lub "jak widać na ilustracji." Trudno znaleźć przykłady bardziej klarownych przewodników ozdabiania. O ile księgi z czcionkami (jak te, o których już czytaliśmy) powstawały głównie jako źródło inspiracji, księga z Getyngi prowadziła artystę za rękę przez każdy etap tworzenia. Te wskazówki były tak dobre, że rysowane zgodnie z nimi dekoracje znaleźć możemy nawet w Biblii Gutenberga (powyżej z prawej strony).

Wzorce mają kluczowe znaczenie w procesie uczenia się. Obserwacja procesu powstawania czegoś, pomaga zdobywć nowe umiejętności oraz rozwijać te, które się już posiada. Ponadto, istniało dodatkowe zastosowanie dla wzorników, o którym jeszcze nie wspomnieliśmy, czyli możliwość pokazania zamawiającemu rękopis jak może wyglądać efekt końcowy lub w jakich stylach dekoracji specjalizuje się dany ilustrator. Biorąc pod uwagę róznorodne zastosowania ksiąg wzorów, trudno się dziwić, że praktyki przedstawione w tym artykule spotyka się także w innych kulturach, w tym w tworzeniu książek bizantyjskich i arabskich.

Zakończymy niezwykłym arabskim przykładem, który ukazuje dekoracje ze scenami z Nowego Testamentu i został stworzony z myślą o ilustratorach, którzy zwykli dekorować Koran i potrzebowali odrobiny inspiracji przy pracy nad Biblią. Wyjątkowość zapewnia mu to, że kontury niektórych postaci zostały podziurkowane tak, by ​​arkusz można było wykorzystać jako szablon. Chociaż ta metoda wyeliminowała wszystkie potencjalne pomyłki i kreatywność z procesu ozdabiania, pozwoliła dekoratorom o mniejszych zdolnościach stworzyć coś pięknego.

Tekst: dr Erik Kwakkel