Praca skryby

Zanim pierwsze słowo spłynęło z jego pióra, skryba musiał  przygotować sam stronicę. Czy zdecydował się na  papier, czy na pergamin, arkusz był całkowicie pusty. Najpierw więc trzeba było zaplanować sensowny układ strony, rozważając różne kwestie. Czy tekst, który miał być kopiowany, zawiera pewne konwencje? Czy jest to, na przykład, księga, która będzie wymagała gloss (notatek), czy księga do użytku przenośnego? Przygotowanie karty było zadaniem pracochłonnym, szczególnie jeśli skryba wybrał układ składający się z wielu kolumn i margines na glossy. Była to ważna część pracy, bo  zły układ strony oznaczał źle wykonaną księgę.

W przeciwieństwie do dzisiejszych zeszytów, średniowieczne arkusze papieru i pergaminu nie miały liniatury. Średniowieczna karta zawierała liniaturę poziomą i pionową. By na pustej stronie zaznaczyć linie do pisania, skryba robił małe dziurki na zewnętrznym, górnym i dolnym marginesie. Wtedy mógł wyrysować przy linijce linie od dziurki do dziurki: poziome, by oznaczyć odstępy między wierszami tekstu i pionowe, wyznaczające początek i koniec kolumny tekstu.

Aż do początku dwunastego wieku linie robiono przyciskając do pergaminu ostry przedmiot, który zostawiał "rowek". W XII wieku "rowki" zastąpiono liniami rysowanymi ołówkiem (zwanym "pionem"), które były lepiej widoczne. Od XIII wieku używano także pióra. Gdy układ strony był skomplikowany, pionowe i poziome linie wyglądały jak prawdziwa pajęczyna.

To, jak rozplanowana miała być strona zależało od wielu czynników, w tym od przewidzianej liczby kolumn tekstu, przestrzeni po lewej stronie na iluminacje, planowanych gloss na marginesach i śródtytułów. Najprostszy układ strony składał się z jednej kolumny tekstu. Spotykamy go często w Godzinkach (prywatnych modlitewnikach), ponieważ były to księgi mniejszego rozmiaru, co ułatwiało noszenie ich przy sobie. Większe księgi z dwoma lub więcej kolumnami tekstu wymagały więcej pracy na etapie projektowania, szczególnie jeśli kopia obejmowała komentarze na marginesach. Wyjątkowo trudno było rozplanować takie strony, gdzie komentarze były nierównej długości. Oznaczało to, że skryba musiał planować każdą kartę oddzielnie. Składanie kart w tekst główny z komentarzem przypominało układanie puzzli (przyjrzyj się ilustracji).

Tak jak nasze dzisiejsze książki, średniowieczne manuskrypty składały się ze zszywek, kilku stron złożonych i zszytych razem. Skrybowie robili zszywki samodzielnie, ale wydaje się, że mogli też używać gotowych, kupowanych zszywek. Skryba mógł kopiować tekst na karty zszywki, zszywka była następnie sprzedawana i łączona z innymi zszywkami w kompletny manuskrypt. By upewnić się, że zszywki zostaną połączone we właściwy sposób, skryba często zapisywał pierwsze słowo nowej zszywki na dolnym marginesie ostatniej strony. Te zapiski nazywamy "sloganami".

Jeśli slogan na końcu zszywki zgadzał się z pierwszym słowem tekstu na nowej zszywce, oznaczało to, że części tekstu złożone są właściwie. By pomóc introligatorowi poprawnie złożyć księgę, skryba mógł także numerować zszywki. W późnym średniowieczu organizacja poprawiła się jeszcze bardziej, numerowano już biofolia, by pilnować odpowiedniego ich umieszczenia w zszywce. Pomimo wszystkich tych zabezpieczeń, do czasu do czasu introligatorzy mylili kolejność.

Zszywki zwykle składają się z arkuszy papieru lub pergaminu złożonych na pół (bifolium). By wykonać bifolium, należny arkusz złożyć na pół (każda połowa to "folium"); każde folium ma dwie strony, przód i tył. Zszywka to cegiełka, z której składa się księga, bifolium zaś określa zszywkę: cztery, pięć lub sześć podwójnych kart wiązano ze sobą i wypełniano tekstem.

Gdy przyjrzeć się dokładnie oprawie księgi, każde bifolium obejmuje swoich sąsiadów, a złączone ze sobą tworzą mocną zszywkę. Przed rokiem 1200 bifolia wycinano z przygotowanej skóry zwierzęcej, każda skóra dawała od jednego do czterech podwójnych arkuszy. Folia były wycinane ze skóry albo skórę składano na pół jeden raz (folio), dwa razy (quatro) lub trzy razy (octavio). Papierowe podwójne arkusze uzyskiwano wyłącznie poprzez złożenie całego arkusza.

Zszywki stanowią budulec manuskryptu. Z ilu kart składała się zszywka, zależało często od położenia geograficznego skryby. Księgi powstające w Anglii znane są z regularnych zszywek z sześciu bilofia, tymczasem skryba z kontynentu wolał zszywać 4 bifolia. Ale niektóre zszywki są nietypowe. Mogła być dodana dodatkowa strona albo jedna karta z bifolium była wycięta. Te odstępstwa są szczególnie ciekawe dla historyków, ponieważ sugerują, że pierwotny skład księgi został przez skrybę poszerzony (stąd potrzebna była dodatkowa karta) albo pusta strona została wycięta później, na przykład na notatki.

Tekst: dr Erik Kwakkel