Słowa, słowa, słowa: średniowieczne pismo

Wytwórca pergaminu wyprawiał zwierzęce skóry, skryba przycinał swoje pióra i napełniał kałamarz, introligator oprawiał dzieło w skórę lub drewno. Wszystkie te czynności byłyby zbędne, gdyby nie najważniejsza z nich: kopiowanie słów.

Kopiowanie średniowiecznego tekstu ptasim piórem to ciężka praca.  Sposób przycinania końcówki pióra powodował, że można było nim wykonywać właściwie tylko ruch w dół. Oznaczało to, że każda litera musiała zostać podzielona na kilka pociągnięć pióra. Przez to pisanie było bardzo powolne: kopiowanie Biblii mogło zająć nawet rok. Charakter pisma — krój czcionki — może nam powiedzieć, gdzie skryba uczył się pisać. Krój czcionki zdradza nam to, bo obowiązujący kształt liter nieustannie się zmieniał—jest więc krój czcionki ważnym narzędziem historycznym, które pomaga nam dziś umieścić informacje we właściwym kontekście kulturalno-historycznym.

Średniowieczne pismo—charakter pisma skryby—jest materialną reprezentacją tekstu. Autor tworzył tekst, oryginalną myśl, wiersz czy historię, ale zapisywał ją w księdze dla czytelnika skryba. Much rides on how he did this. Jeśli był niedoświadczony, może dziś być ciężko odczytać jego pismo. Jeśli był niedbały, w manuskrypcie mogą pojawiać się niewłaściwe słowa albo ich nieodpowiednia kolejność. Sposób pisania był dość zróżnicowany. Poszczególni skrybowie mogli pisać nieco inne kształty liter, co także my dziś robimy; styl pisma i krój czcionki zależał zaś od tego kiedy i gdzie tekst został zapisany. To czyni pismo niezwykle czułym narzędziem dla historyków: twórca manuskryptu może między wierszami powiedzieć nam kiedy i gdzie wykonał księgę. "Mój twórca jest z Niemiec" mówi wyraźnie kształt litery albo użyty skrót. Od czasu do czasu skryba informował o tym bezpośrednio w kolofonie na końcu księgi.

Minuskuła karolińska to najpopularniejszy średniowieczny krój pisma. Powstał w końcówce VIII wieku i stał się obowiązującym pismem w imperium Karola Wielkiego. Minuskuła karolińska jest eleganckim pismem z zaokrągleniami i przestrzeni między znakami. Karol Wielki podbił ogromne terytoria i stał się władcą imperium wielu kultur, z których każda miała swój własny sposób pisania. Spójne, wspólne dla wszystkich terytoriów pismo było potrzebne administracji karolińskiej do sprawnego funkcjonowania. Minuskuła karolińska zdaje się znajoma naszym oczom, ponieważ producenci czcionek dla pierwszych włoskich drukarni użyli minuskuły jako modelu. W rzeczywistości wszechobecna czcionka "Times New Roman" w naszych komputerach także opiera się na minuskule Karola Wielkiego.

Od połowy XI wieku minuskuła karolińska, dominujący wówczas krój pisma, zaczyna się zmieniać, litery nabierają nowych form. Do roku 1100 liczba zmian w poszczególnych krojach liter była tak duża, że pismo przestało wyglądać na minuskułę karolińską. Powoli czcionka zmieniała się w to, co dziś znamy jako drugi główny krój średniowiecza: pismo gotyckie ( używane od ok. 1225). Podczas gdy zadaniem minuskuły karolińskiej było zunifikowanie pisma, przejściowe pismo "długiego wieku dwunastego" (1075-1225) podzieliło Europę na odrębne regiony. Skrybowie w Europie przyjmowali nowy rodzaj pisma w różnym tempie, zachowali też swoje specyficzne sposoby zapisywania niektórych liter. Dla przykładu, pisarze z Niemiec byli znacznie bardziej konserwatywni niż ich francuscy czy angielscy koledzy.

Książki wydawane w okresie 1250-1600 były kopiowane w różnych wersjach gotyckiej czcionki, niektóre były bardzo odmienne. Z jednej strony mamy książki oficjalne, z solidnymi prostymi literami zdającymi się stać na baczność. Z drugiej zaś są książki mniej formalne, pisane kursywą, cieńszym piórem, ozdabiane łącznikami w postaci pętli. Na początku XV wieku obie wersje gotyku były jednakowo popularne, mimo że kursywa pojawiła się znacznie później. Przyjęcie pochyłych liter rozpoczęło poszerzanie palety czcionek. Mogło to wynikać ze skomercjalizowania produkcji książek—zwiększyło się zapotrzebowanie czytelników, którzy dotąd kupowali książki w małych miejskich warsztatach.

Kursywa rozpoczęła swoją karierę w świecie administracji. Była wykorzystywana w księgowości, dokumentach dotyczących praw miejskich i innych tekstach urzędowych.  Urzędnicy, którzy sporządzali te dokumenty, korzystali z piór cieńszych niż te do produkcji książek. Elastyczne końcówki pozwalały pisać szybciej i nadawały literom nieco mniej" oficjalnego" charakteru.

Manuskryptowy krój liter wymagał, by pióro było unoszone pomiędzy każdym elementem jednej litery, a pióro do kursywy mogło cały czas pozostawać na papierze, stąd też litery zaczęto łączyć ze sobą pętlami. Około 1300 roku pismo obowiązujące w administracji zostało przeniesione do warsztatów skrybów. Pierwszymi ich użytkownikami byli studenci i wykładowcy, a także urzędnicy, sekretarze, prawnicy i kupcy. Urzędnicy miejscy po godzinach swojej pracy produkowali manuskrypty z literaturą piękną dla bogatych klientów, którzy płacili za takie usługi. To właśnie oni spowodowali przeniesienie urzędniczego pisma do manuskryptów, poza jego pierwotne administracyjne przeznaczenie.

Tekst: dr Erik Kwakkel