Carracci, Chrystus ukazujący się świętemu Piotrowi na Via Appia

Często uznaje się, iż to Carracciowie - Annibale, jego brat Agostino oraz ich kuzyn Ludovico - dali początek pierwszej fazie sztuki baroku. W odpowiedzi na sztuczność manieryzmu, który w połowie XVI wieku zdominował sztukę obszarów środkowych Włoch Carracciowie propagowali zwrot malarstwa ku naturalizmowi. Około roku 1580 wspólnie założyli akademię malarstwa (Accademia degli Incamminati) w Bolonii, gdzie naukę opierano głównie na analizie dzieł mistrzów renesansu oraz na bezpośrednim studium natury.

Carracciowie stworzyli nowy styl, łączący bogatą kolorystykę, delikatne światłocienie oraz ciepłe światło typowe dla mistrzów północnych Włoch, takich jak Tycjan oraz Correggio, oraz zrównoważone kompozycje, zdecydowane kontury i wyidealizowane formy, które charakteryzowały sztukę środkowej Italii, gdzie tworzyli Rafael oraz Michał Anioł. Annibale rozwinął ten styl także w Rzymie, gdzie powstało dzieło pt. Chrystus ukazujący się św. Piotrowi na Via Appia, którego uczuciowa bezpośredniość zwiastowała nadejście baroku.

Według katolickiej teologii zarówno św. Piotra, jak i św. Pawła skazano na śmierć w Rzymie ok. 67 roku n.e., za panowania niesławnego cesarza Nerona. Historia (znaleziona we wczesnych pismach chrześcijańskich, lecz pominięta w Nowym Testamencie) głosi, iż Piotra uwolniono z rzymskiego więzienia po tym, jak wraz z Pawłem nawrócił strażników. W trosce o jego bezpieczeństwo, współwyznawcy chrześcijanie namówili Piotra, by uciekł z Rzymu. Opuszczając miasto Piotr spotkał na drodze zmartwychwstałego Jezusa. Zdumiony, spytał "Domine quo vadis?" (Panie, dokąd idziesz?). Jezus odparł "Idę do Rzymu, aby dać się powtórnie ukrzyżować." Słysząc te słowa Piotr zrozumiał, iż postąpił tchórzliwie i że musi wrócić do Rzymu. Tam go ponownie aresztowano i został ukrzyżowany, na własną prośbę do góry nogami, gdyż nie czuł się godzien umrzeć jak Chrystus.

Chrystus ukazujący się św. Piotrowi na Via Appia przedstawia dwie figury osnute na tle łagodnych ziemistych tonacji krajobrazu, zdobionego delikatnymi drzewami oraz rzymską architekturą. Pierwotnie Piotr stał bardziej wyprostowany, bliżej Jezusa, jednak Annibale zmodyfikował jego postawę, aby w bardziej drastyczny sposób podkreślić jego emocjonalną reakcję. Chrystus pojawia się tu zmartwychwstały; jego ciało jest muskularne, lecz nosi rany po ukrzyżowaniu. Ubrany jest w przepaskę z białej tkaniny, przez ramię ma przewieszoną czerwoną szatę (czerwień symbolizuje jego człowieczeństwo oraz przelaną w pasji krew). Do pasji odnoszą się także korona z cierni oraz krzyż, oparty o lewe ramię. Piotra można rozpoznać po tradycyjnych niebiesko-żółtych szatach, siwych włosach i brodzie oraz kluczach, które wiszą mu przy pasie (poniżej objaśnienie, dlaczego klucze są atrybutem św. Piotra). Jest zaskoczony widokiem Jezusa; ręce ma wzniesione, jak gdyby w obronie, i odsuwa się w zdumieniu.

Carracciowie opowiadali się za nawrotem do renesansowych wzorców, jakimi były wyrazistość oraz bezpośrednie studium natury (uważali, że przedstawiciele manieryzmu się ich wyrzekli), aczkolwiek ich prace różniły się od dzieł renesansowych ze względu na ich psychologiczne zaangażowanie odbiorcy. Choć Jezus zwraca głowę w stronę Piotra robi także stanowczy krok ku odbiorcy, jednocześnie wskazując na swoje miejsce przeznaczenia, położone gdzieś przed obrazem. Nawet położenie krzyża jest sugestywne; jedno ramie przebija błękitne niebo, natomiast jego dolna część wystaje w kierunku odbiorcy. W ten sposób Annibale stawia odbiorcę bezpośrednio na drodze Chrystusa i przełamuje barierę pomiędzy obrazem a przestrzenią widza, tym samym angażując odbiorcę w sposób typowy dla dzieł barokowych.

Chrystus ukazujący się św. Piotrowi na Via Appia przedstawia także najbardziej dramatyczny moment spotkania: Piotr jest zarazem zaskoczony i zawstydzony, a fizyczna siła Chrystusa, idącego naprzód pewnym krokiem, odzwierciedla jego siłę moralną. Gesty oraz mowa ciała obu postaci są bardzo ekspresyjne, co także zapowiada dramatyzm baroku. Artystyczne odnowienie zapoczątkowane przez Carraccich zbiegało się z duchową odnową Kościoła katolickiego, zwaną Kontrreformacją.

Sposób, w jaki zostali przedstawieni Jezus i św. Piotr może współczesnemu odbiorczy przywołać Chrystusa wcześniejsze rozmowy z Piotrem, szczególnie Ewangelię wg św. Jana, 13:36-37, kiedy Piotr pyta Jezusa, "Panie, dokąd idziesz?", a Jezus odpowiada, "Dokąd Ja idę, ty teraz za Mną pójść nie możesz, ale później pójdziesz." Na to Piotr Mu rzekł, "Panie, dlaczego teraz nie mogę pójść za Tobą? Życie moje oddam za Ciebie."

Także w Ewangelii wg św. Mateusza, 16:18-19, Jezus mówi do Piotra:

Poprzez metaforę kluczy rozumie się, iż Jezus przekazał Piotrowi urząd papiestwa oraz upoważnił go do kierowania Kościołem. Kościół katolicki uznaje św. Piotra za pierwszego biskupa Rzymu i, tym samym, pierwszego papieża.

Dzieło Annibale'a można odebrać jako komentarz do władzy sprawowanej przez papiestwo oraz próbę podkreślenia pozycji Rzymu jako centrum Kościoła Katolickiego. Wielu wczesnych chrześcijan poniosło męczeńską śmierć w Rzymie, a samą Bazylikę św. Piotra wzniesiono nad kryptą, którą uważa się za miejsce wiecznego spoczynku św. Piotra.

Obraz został namalowany na zlecenie kardynała Pietra Aldobrandiniego, imiennika św. Piotra. Wysiłki Kościoła były wówczas skupione na potwierdzeniu doktryn zakwestionowanych przez protestantów. Podkreślając znaczenie Chrystusa, Piotra oraz Rzymu dzieło wzmacniało ideę, iż to sam Jezus ustanowił podważony przez protestantów urząd papieski oraz podkreślało, iż Piotr był gotów umrzeć za swą wiarę.

Autorka: Melisa Palermo