Biegnąca rogata kobieta, Tassili an Andżar

W latach 1933 - 1940 oficer korpusu wielbłądów, porucznik Brenans z Legii Cudzoziemskiej, ukończył serię małych szkiców i odręcznych notatek opisujących odkrycie kilkudziesięciu miejsc związanych z sztuką naskalną w głębi kanionów Tassili n'Ajjer (Tasili Wan Ahdżar). Tassili n'Ajjer jest trudno dostępnym płaskowyżem w algierskiej części Pustyni Saharyjskiej w pobliżu granic Libii i Nigru w północnej Afryce (zobacz mapa poniżej). Brenans przekazał setki swoich szkiców Muzeum Bardo w Algierze, ostrzegając społeczność naukową o jednym z najbogatszych skupisk sztuki naskalnej na Ziemi i zachęcając do odwiedzin w miejscu, które odwiedził archeolog z Francji Henri Lhote. Lhote uznał znaczenie regionu i powracał tam na nowo, w szczególności w 1956 r. z zespołem kopistów na 16-miesięczną wyprawę, aby mapować i studiować sztukę naskalną Tassili . Dwa lata później Lhote opublikował A la découverte des fresques du Tassili(Odkrycie fresków Tassili), książkę, która stała się natychmiastowym bestsellerem, a dziś jest jednym z najpopularniejszych tekstów o odkryciach archeologicznych.

Lhote made African rock art famous by bringing some of the estimated 15,000 human figure and animal paintings and engravings found on the rock walls of the Tassili’s many gorges and shelters to the wider public. Yet contrary to the impression left by the title of his book, neither Lhote nor his team could lay claim to having discovered Central Saharan rock art: long before Lhote, and even before Brenans, in the late nineteenth century a number of travelers from Germany, Switzerland, and France had noted the existence of “strange” and “important” rock sculptures in Ghat, Tadrart Acacus, and Upper Tassili. But it was the Tuareg—the indigenous peoples of the region, many of whom served as guides to these early European explorers—who long knew of the paintings and engravings covering the rock faces of the Tassili.

Tassili n'Ajjer to nazwa pochodząca z języka tamaszek oznaczająca "płaskowyż" ludzi Ajjer (Kel Ajjer to grupa plemion, których tradycyjne terytorium znajdowało się tutaj). Znaczna część płaskowyżu o powierzchni 1500-2,100 m jest chroniona przez Park Narodowy o powierzchni 80 000 kilometrów kwadratowych.

Lhote opublikował nie tylko reprodukcje obrazów i rycin, które znalazł na skalnych ścianach Tassili, ale także jego obserwacje. W jednym z fragmentów napisał, że z puszką wody i gąbką w ręku wyruszył, by zbadać "osobliwą figurę" dostrzeżoną przez członka jego zespołu w izolowanym skalnym schronieniu położonym w zwartej grupie gór zwanej masywem Aouanrhet, najwyższe ze wszystkich "miast skalnych" na Tassili. Lhote przetarł ścianę wodą, aby odsłonić postać, którą nazwał "Rogatą Boginią":

Biegnąca kobieta z rogami, tytuł, pod którym obraz jest dziś powszechnie znany, znaleziono w masywie tak odosobnionym i tak trudno dostępnym, że zespół Lhote'a stwierdził, że kolekcja schronów była prawdopodobnie sanktuarium żeńskiej postaci - "najpiękniejszej", "najbardziej skończonej" i "najbardziej oryginalnej"- bogini:

Sugestia Lhote'a, że źródłem obrazu byli Egipcjanie, była pod wpływem niedawno opublikowanej hipotezy jego mentora, francuskiego antropologa Henri Breuila, ówczesnego niekwestionowanego autorytetu w dziedzinie prehistorycznej sztuki naskalnej, który był znany z prac nad paleolityczną sztuką jaskiniową w Europie. W eseju zatytułowanym "The White Lady of Brandberg, South-West Africa, Her Companions and Her Guards," ("Biała dama Brandberg, południowo-zachodnia Afryka, jej towarzysze i strażnicy"), Breuil słynne twierdzenie, że obraz odkryty w małym skalnej jaskini w Namibii ukazał wpływy klasycznego antyku i nie był pochodzenia afrykańskiego, ale prawdopodobnie dziełem fenickich podróżników z basenu Morza Śródziemnego. Lhote, równie przekonany o wpływie z zewnątrz, powiązał pochodzenie malarstwa Tassili z pomysłami Breuila i ulepszył tytuł "Białej Damy" Aouanrhet:

Czas i badania ujawniły, że ustalenie egipskiego wpływu Biegnącej Rogatej Kobiety było błędne, a Lhote ofiarą mistyfikacji: francuscy członkowie jego zespołu zrobili "kopie" egipskich figur, przekazując je jako wierne reprodukcje autentycznej sztuki naskalnej Tassili. Te podróbki zostały zaakceptowane przez Lhote'a (o ile w rzeczywistości nic nie wiedział o fałszerstwach) i fałszywie podtrzymywały jego wiarę w możliwość obcego wpływu na sztukę Sahary Środkowej. Teorie Breuila również zostały zdyskredytowane: mit "Białej Damy" został odrzucony przez każdego znanego archeologa, a jego poparcie obcych wpływów było postrzegane jako rasistowskie.

Jednak Breuil i Lhote nie byli osamotnieni w myśleniu, że ciężko jest uwierzyć, iż starożytni Afrykanie odkryli, jak tworzyć sztukę samodzielnie lub rozwinąć wrażliwość artystyczną. Do niedawna wielu Europejczyków utrzymywało, że sztuka "rozprzestrzeniła się" lub "została" zabrana do Afryki, i mając na celu udowodnienie tej tezy, namaszczono wiele dzieł o klasycznie brzmiących nazwach oraz poszukiwano podobieństw z wczesną sztuką naskalną w Europie. Chociaż takie ślady myślenia kolonialnego stoją dziś w obliczu, przypadków takich jak "Biała dama" (zarówno Namibii, jak i Tassili) przypominają nam o niebezpieczeństwie narzucania wartości kulturowych z zewnątrz.

Choć musimy jeszcze dowiedzieć się, w jaki sposób i w jakich miejscach zaczęła się praktyka sztuki naskalnej, nie znaleziono żadnych dowodów na to, że afrykańska sztuka naskalna - jakieś dziesięć milionów obrazów na całym kontynencie - była czymś innym niż spontaniczna inicjatywa wczesnych Afrykanów. Uczeni oszacowali najwcześniejszą sztukę na 12 000 lub więcej lat, jednak pomimo stosowania technik bezpośredniego i pośredniego datowania istnieje bardzo mało sztywnych dat ("datowanie bezpośrednie" wykorzystuje mierzalną analizę fizyczną i chemiczną, taką jak datowanie radiowęglowe, natomiast "datowanie pośrednie "wykorzystuje przede wszystkim skojarzenia z kontekstu archeologicznego). Na północy, gdzie sztuka naskalna jest dość zróżnicowana, badania skupiają się na dostarczaniu szczegółowych opisów sztuki i umieszczaniu prac w kolejności chronologicznej w oparciu o styl i treść. To uporządkowanie daje użyteczne klasyfikacje i systemy datowania, dzieląc obrazy i ryciny Tassili na okresy zbieżnych i nakładających się tradycji ("Biegnąca rogata kobieta" jest obecnie szacowana na około 6 000 do 4000 p.n.e. - umieszczając ją w ramach "Okresu Okrągłej Głowy"), ale oferuje niewiele w zakresie interpretacji samego obrazu.

Kim była Biegnąca rogata kobieta? Czy rzeczywiście była boginią, a jej jaskinia kryła jakieś sanktuarium? Co oznacza obraz? I dlaczego artysta go stworzył? Przez długi czas poszukiwanie sensu w sztuce naskalnej było uważane za niemożliwe - dopiero niedawno uczeni usiłowali wyjść poza zwykły opis obrazów i stylów, stosując różnorodne metody interdyscyplinarne, podejmują poważne próby interpretacji sztuki naskalnej Centralnej Sahary. Lhote zrelacjonował, że "Biegnąca Rogata Kobieta" została znaleziona na odizolowanej skale, której podstawa została wydrążona w kilku małych jaskiniach, które nie mogły zostać wykorzystane jako mieszkania. Ta zdalna lokalizacja w połączeniu z przedstawieniem o wyraźnej jakości obrazowej - przedstawiającym kobietę z dwoma rogami na głowie, kropkami na ciele prawdopodobnie reprezentujące skaryfikację i noszenie takich atrybutów tańca jak opaski i podwiązki - sugerowały mu, że położenie, i temat obrazu, wypadł poza codzienność. Nowsze badania potwierdziły przekonanie Lhote'a o symbolicznym, a nie dosłownym przedstawieniu obrazu. Jak zauważyła Jitka Soukopova: "Łowcy-zbieracze raczej nie nosili rogów (ani innych akcesoriów na głowie) i nie malowali na ciałach w zwykłym życiu." ."[1] Uważa się, że ta kobieca rogata postać, jej zdobione ciało, znalezione w jednym z najwyższych masywów regionu Tassili-a, posiada specjalny status ze względu na jego unikalną topologię - sugeruje rytuał, obrzęd lub ceremonię.

Ale jest jeszcze wiele do zrobienia, aby posunąć naprzód interpretację Biegnącej Rogatej Kobiety. Coraz częściej naukowcy badali miejsca jaskiń jako całość, zamiast izolować poszczególne przedstawienia i lokalizację jaskiń w stosunku do ogólnego krajobrazu i pobliskich kursów wodnych, aby poznać znaczenie różnych "miast skalnych" zarówno w tworzeniu obrazu, jak i oglądaniu obrazów. Dane archeologiczne ze zdobionej ceramiki, która jest starą tradycją artystyczną, są kluczem do sugerowania, że koncepcja sztuki istniała w Centralnej Saharze w czasach produkcji sztuki naskalnej Tassili. Badania porównawcze z innymi kompleksami sztuki naskalnej, w szczególności poszukiwania podobieństw w podstawowych pojęciach z afrykańskimi przekonaniami religijnymi, mogą przynieść najbardziej owocne podejście do interpretacji. Innymi słowy, podobnie jak badania południowoafrykańskiej sztuki naskalnej skorzystały z prześledzenia przekonań i praktyk ludu San, tak samo badania etnografii Tuaregów mogą rzucić światło na starożytne miejsca sztuki naskalnej Tassili.

Ściany skalne Tassili były często gąbkowane wodą, aby poprawić reprodukcję ich obrazów, zarówno na ścianie, szkicu, jak i na zdjęciu. To mycie kamiennej ściany miało druzgocący wpływ na sztukę, naruszając równowagę fizyczną, chemiczną i biologiczną obrazów i ich podpór skalnych. Wielu kolejnych gości regionu - turystów, kolekcjonerów, fotografów i następne pokolenie badaczy - wszystkich urzeczonych "odkryciem" Lhote'a - kontynuowało praktykę nawilżania obrazów w celu ich odsłonięcia. Dzisiaj uczeni zgłaszają iż obrazy, są mocno wyblakłe, a niektóre po prostu zniknęły. Ponadto inni cierpią z powodu nieodwracalnych szkód spowodowanych jawnym aktem wandalizmu: sztuka zrabowane lub skradziona jako pamiątki. W celu ochrony tego cennego centrum afrykańskiego dziedzictwa sztuki naskalnej, Tassili N'Ajjer został uznany za Park Narodowy w 1972 roku. Został sklasyfikowany jako światowego dziedzictwa UNESCO w 1982 roku i Rezerwatu Biosfery w 1986 roku.

Uwagi:

[1] Jitka Soukopova, "Najwcześniejsze malarstwo naskalne Centralnej Sahary: Przybliżająca interpretacja", Czas i umysł: Dziennik Archeologii, Świadomości i Kultury 4, no. 2 (2011), str. 199.

Esej Nathalie Hager

David Coulson i Alec Campbell, Afrykańska Sztuka Naskalna: Obrazy i ryciny na skale (New York: Harry N. Abrams, Inc., 2001).

David Coulson i Alec Campbell, “Sztuka naskalna Tassili n Ajjer, Algieria.” Adoranten, no. 1 (2010), str. 1­15.

Jeremy H. Keenan, “The Lesser Gods of the Sahara.” Archeologia publiczna 2, no. 3 (2002), str. 131-50.

Jean ­Dominque Lajoux, Malarstwo naskalne Tassili, przetłumaczone przez G. D. Liversage (Londyn: Thames and Hudson, 1963).

Henri Lhote, Poszukiwanie fresków Tassili, przetłumaczone przez Alan H. Brodrick (Londyn: Hutchinson & Co., 1959).