Çatalhöyük

Çatalhöyük after the first excavations by James Mellaart and his team (photo: Omar hoftun, CC: BY-SA 3.0)

Çatalhöyük lub Çatal Höyük (czyt. czatalhijuk) nie jest najstarszym ani największym stanowiskiem archeologicznym epoki neolitu, natomiast jest niezwykle ważne dla początku sztuki. Położone w pobliżu współczesnego miasta Konya w południowej Turcji, 9 tysięcy lat temu było dużą osadą zamieszkiwaną przez około 8 tysięcy ludzi. Çatalhöyük, w czasie swojego istnienia, było świadkiem, jak mieszkańcy odchodzili od wyłącznie zbieracko-łowieckiego trybu życia i rozwijali umiejętności uprawy roślin i udomawiania zwierząt. Możemy uznać Çatalhöyük za miejsce, którego historia opiera się na jednej z najważniejszych zmian w historii istnienia człowieka: od nomada do osadnika. Jest to również miejsce, gdzie sztuka, zarówno malarstwo, jak i rzeźba, wydaje się odgrywać nową ważną rolę w życiu osadników.

W Çatalhöyük nie było ulic ani pieszych ścieżek; budynki przylegały do siebie, mieszkańcy przemieszczali się po ich dachach i dostawali się do środka przez otwór w dachu, schodząc na dół po drabinie. Ponad domami miasta budowano piece do wpólnego użytku i możemy zakładać, że w ich okolicy również toczyło się życie społeczne.

Podobnie jak w Jerychu, ciała zmarłych chowano pod podłogą lub platformą domu. Czasem również oddzielano od nich czaszki i pokrywano gipsem, aby przypominały twarze żywych. Pochówki w Çatalhöyük nie różniły się znacznie od siebie, sposób pochówku zależał od zamożności lub płci zmarłego; jedynie z ciałami dzieci obchodzono się całkiem inaczej - były one ozdabiane paciorkami i pokrywane ochrą. Według archeologa prowadzącego wykopaliska to wyjątkowe podejście do ciał młodych osób może być odzwierciedleniem faktu, że wraz z rozwojem osiadlego trybu życia społeczność potrzebowała więcej dzieci ze względu na zwiększony nakład pracy, wymiany handlowej i dziedzictwa.

Objekty sztuki znajdują się wśród pozostałości całego Çatalhöyük, zarówno wzory geometryczne, jak reprezentacje zwierząt i ludzi. Powtarzające się romby i zygzaki, które tańczą po wygładzaonych gipsem ścianach, ludzie wyrzeźbieni w glinie, pary lampartów spoglądających na siebie z reliefów wyrzeźbionych na ścianach pomieszczeń, malowane grupy myśliwych polujących na dzikiego byka. Ilość i różnorodność dzieł sztuki znalezionych w Çatalhöyük jest ogromna i należy uznać je za kluczową, funkcjonalną część codziennego życia jego neolitycznych mieszkańców.

Podczas wykopalisk odnaleziono wiele figurek. Najsłynniejsza z nich przedstawia kobietę o obfitych kształtach siedzącą na dwóch dużych kotach lub pomiędzy nimi. Figurki ukazują postaci zarówno ludzi, jak zwierząt, były wykonywane z różnych materiałów, natomiast większość z nich jest dość małych rozmiarów i była wykonana z nieznacznie wypalonej gliny. Te figurki codziennego użytku są najczęściej znajdowane w dołach na śmieci, ale także w ścianach pieców, ścianach i podłogach domów czy w porzuconych miejscach. Na biektach często pojawiają się ślady nakłuć, zadrapań i zniszczeń. Powszechnie uważa się, że figurki miały pomagać w spełnianiu życzeń lub odstraszać złe duchy.

Prawie w każdym domu w Çatalhöyük odnaleziono dekoracje na ścianach i platformach, najczęściej w głównym pomieszczeniu budynku. Malowidła te były kilkukrotnie poprawiane; gips w głównym pomieszczeniu domu był odnawiany co miesiąc lub co sezon. Zarówno przedstawienia geometryczne, jak i figuralne były popularne wśród dwuwymiarowych

malowidłach ściennych, natomiast według archeologa prowadzącego wykopaliska malowidła o geometrycznych kształtach były związane w pochowanymi w ich pobliżu młodymi osobami. Obrazy figuralne ilustrują same zwierzęta, na przykład, dwa żurawie zwrócone do siebie przodem i stojące za lisem, lub zwierzęta w towarzystwie ludzi, na przykład sęp dziobiący zwłoki człowieka czy scena polowania. W Çatalhöyük odnaleziono też pewną ilość reliefów ściennych, przedstawiających między innymi pary zwróconych ku sobie zwierząt lub istoty podobne do ludzi. Te ostatnie, mogące być również przedstawieniami niedźwiedzi, bogiń bądź zwykłych ludzi, zawsze mają rozwarte kończyny, brakuje im głów, dłoni i stóp, które prawdopodobnie uległy zniszczeniu, podczas gdy opuszczano dom.

Najbardziej niezwykłymi obiektami sztuki odnalezionymi w Çatalhöyük są jednak instalacje ze szczątków zwierząt, a wśród nich tak zwane bukranionami. Główne pomieszczenia wielu domów były ozdobione kilkoma zagipsowanymi czaszkami byków, które były przytwierdzone do ścian (najczęściej były to ściany wschodnie lub zachodnie) bądź platform. Ich spiczaste rogi wychodzą na wspólną przestrzeń. Bukraniony często były malowane na czerwono ochrą. Pozostałości także innych zwierząt, ich czaszek, zębów, dziobów, kłów czy rogów były umieszczane w ścianiach i platformach, pokrywane gipsem i malowane. Wygląda na to, że mieszkańcom prehistorycznego Çatalhöyük zależało jedynie na tych spiczastych częściach szczątków

Co może oznaczać ta praktyka dekorowania wnętrz domów szczątkami zwierząt? Podpowiedź mogą stanowić rodzaje fragmentów znalezionych stworzeń lub ich przedstawień. Większość z nich to zwierzęta nieudomowione, sztuka odkryta na stanowisku archeologicznym Çatalhöyük została bowiem zdominowana przez dzikie zwierzęta. Co ciekawe, badanie odpadków kości wskazuje, że większość ówcześnie spożywanego mięsa stanowiło mięso dzikich zwierząt, szczególnie byków. Archeolog prowadzący wykopaliska uważa, że te wybory dotyczące zarówno sztuki, jak i kuchni mają związek z postępującym udomawianiem zwierząt w tamtym okresie. Dzikie zwierzęta były tak bardzo cenione, ponieważ zachowały się one we wspomnieniach niedawnej przeszłości, kiedy polowania na nie były nieodzowne, aby przeżyć.

Tekst: dr Senta German

Çatalhöyük Research Project