Kamienie z jaskini Apollo 11

Około 25 000 lat temu, w kamiennym schronisku w górach Huns w Namibii, na południowo-zachodnim wybrzeżu Afryki (obecnie część Transgranicznego Parku Ai-Ais Richtersveld), na kamiennej płycie wielkości ludzkiej dłoni węglem narysowane zostało zwierze. Kamień porzucono na podłodze jaskini, gdzie z czasem przykryły go pokłady osadu i gruzu. Pozostawał tam aż do 1969 roku, kiedy to zespół pod przewodnictwem niemieckiego archeologa W.E. Wendta odkopał skalne schronisko i odkrył pierwszy z fragmentów płyty (obrazek u góry, po lewej). Wendt nadał jaskini nazwę „Apollo 11", pod wpływem zasłyszanej przez radio wieści o udanym lądowaniu misji NASA na księżycu. Jednak dopiero po upływie ponad trzech lat, kiedy to w toku kolejnych wykopalisk udało się Wendtowi odnaleźć brakujący fragment (obrazek u góry, po prawej), archeolodzy i historycy sztuki zaczęli zdawać sobie sprawę z istotności znaleziska.

W sumie w jaskini znaleziono siediem kamiennych fragmentów brąowo-szarego kwarcytu, spośród których część nosiła przedstawienia postaci zwierzęcych narysowane węglem, ochrą oraz białkiem. Wszystkie znajdowały się na obszarze mniejszym niż dwa metry kwadratowe. Choć nie sposób określić dokładnego wieku fragmentów, to za pomocą analizy radiowęglowej pokładu, w którym zostały znalezione, można oszacować kiedy zostały tam umieszczone. Archeolodzy szacują, że kamienie z jaskini zostały zakopane pomiędzy 25 500 a 25 300 lat temu, w okresie mezolitu, w południowej Afryce, co czyniłoby je, w momencie dokonania odkrycia, najstarszym znanym przykładem sztuki na kontynencie afrykańskim, a także jednym z najstarszych świadectw ludziej działalności artystycznej.

O ile nowsze odkrycia dużo starszych ludzkich przedsięwzięć artystycznych poglębiły naszą wiedzę (odkrycie w 2008 roku liczącej 100 000 lat pracowni malarskiej w jaskini Blombos na południowym wybrzeżu Afryki), to kamienie wciąż pozostają najstarszym przykładem sztuki symbolicznej na kontynencie afrykańskim. Ich odkrycie wzbogaca nasze pojęcie o pierwszych próbach użycia sztuki przez wczesnych ludzi w celu wyrażania poglądów na otaczający ich świat, jeszcze przed wynalezieniem pisma.

Dowody w postaci odkryć archeologicznych i próbek materiału genetycznego świadczą, że Homo sapiens (pod względem anatomicznym człowiek współczesny, który wyewoluował ze wcześniejszych form hominidów) rozwinął się na kontynencie afrykańskim ponad 100 000 lat temu, skąd rozprzestrzenił na resztę świata. Nie wiemy natomiast, i do tej pory zakładaliśmy jedynie, że również sztuka miała swoje początki w Afryce. Czy Afryka, kolebka ludzkości, jest zarazem miejscem pochodzenia najstarzych dzieł sztuki? A jeśli tak, to czy możemy powiedzieć, że sztuka tam właśnie miała swoje początki?

Z jaskini Apollo 11 rozpościera się widok na wąwóz, który niegdyś stanowił koryto rzeki pyłynącej wzdłuż dna doliny rozciągającej się dwadzieścia metrów niżej. Wejście do jaskini jest szerokie na około dwadzieścia metrów, a ona sama sięga jedenastu metrów w głąb. Choć dzisiaj dorosły człowiek jest w stanie stanąć w pozycji wyprostowanej tylko w przedniej sekcji jaskini, to w okresie mezolitu, jak i okresach przed i po nim, skalne schronienie stanowiło ośrodek ciągłego życia osadniczego.

Wewnątrz jaskini, zarówno powyżej, jak i poniżej pokładu, w którym kamienie z Apollo 11 zostały znalezione, archeoodzy odsłonili serię pokładów kulturowych będących świadectwem ponad 100 000 lat ludziej obecności. W pokładach tych odnalezione zostały typowe dla mezolitu kamienne artefakty, takie jak ostrza, naostrzone łupki, oraz drapacze - które jednak wykonane były z materiałów niewystępujących naturalnie w tym obszarze, co świadczy o tym, że technologie wyrobu kamiennych narzędzi przenoszone były na długie odległości. Pośród pozostałości palenisk znaleziono również fragmenty strusich jaj noszących ślady czerwonego pigmentu, co z kolei sugeruje, że mogły one być zdobione, lub że służyły do przechowywania barwników.

Na ścianach jaskini odkryto malowidła naścienne z okresu neolitu, przedstawiające białe i czerwone zygzaki, dwa odciski dłoni, trzy rysunki geometryczne, oraz ślady barwinka. Z kolei na brzegu koryta rzeki, powyżej jaskini, odkryto grawerunki przedstawiające różnorodne zwierzęta, z których część pokryta była prowadzonymi wertykalnie zygzakami, a których wiek określa się na mniej niż 2000 lat.

Najsłynniejszym jednak, a zarazem najbardziej tajemniczym ze znaleźisk ze schroniska wciąż pozostają kamienie z jaskini Apollo 11 (zdjęcie powyżej). Na spodzie łupka, pozostałości po kamiennej płycie, namalowano przedstawienie niezidentyfikowanego zwierzęcia, przypominającego wyglądem kota, o ludzkich jednak tylnych nogach, które prawdopodobne zostały dodane później. Na głowie zwierzęcia widnieją, dwa ledwo zauważalne, lekko zakręcone rogi, najprawdopodobniej należące do Oryksa (gatunek antylopy); na podbrzuszu zaś należące najpewniej do zwierzęcia z grupy wołowatych organy płciowe.

Być może mamy tu do czynienia z istotą nadprzyrodzoną - teriantropem, na wpół człowiekiem, na wpół zwierzęciem? Jeśli tak, mogłoby to sugerować istnienie złożonego systemu wierzeń szamanistycznych. Jeśli wziąć pod uwagę późniejsze malunki naścienne oraz ryciny, Apollo 11 przestaje być tylko skalnym schronieniem przed żywiołami, a staje się miejscem o znaczeniu rytualnym, wykorzystywanym na przestrzeni wielu tysięcy lat.

W okresie mezolitu, w południowej Afryce, człowiek prehistoryczny trudnił się zbieractwem i łowiectwem, przenosząc się z miejsca do miejsca w poszukiwaniu żywności i schronienia. Ten sam człowiek jednak był również autorem narysowanego węglem wzierunku zwierzęcia, będącego na równi dziełem twórczej wyobraźni, co wynikiem obserwacji. To, co czyni kamienie z jaskini Apollo 11 tak interesujacymi to fakt, że dostarczają one dowodów na to, że Homo sapiens z okresu mezolitu byli ludźmi współczesnymi nie tylko w sensie anatomicznym, ale również pod względem zachowania. Obdarzeni byli bowiem nową i unikalną zdolnością właściwą człowiekowi współczesnemu - zdolnością do myślenia symbolicznego - na długo wcześniej, niż dotychczas sądzono.

Kamienie z jaskini to przykład zjawiska, które archeolodzy nazywają art mobilier - niewielkie przenośne wytwory sztuki prehistorycznej. Jednak sztuka mobilna, jak i sztuka kamienna w ogóle, występuje także poza Afryką. Jest to zjawisko globalne, na którego przykłady można się natknąć na całym świecie - w Europie, Azji, Australii, a także Ameryce Północnej i Ameryce Południowej. Chociaż nie możemy mieć pewności, co kierowało owymi wczesnymi ludźmi przy tworzeniu tych obiektów, to skupiając się na sztuce jako na wytworze ludzkiej kreatywności i wyobraźni możemy określić gdzie miała swoje początki, oraz snuć hipotezy na temat tego, dlaczego powstała.

Esej autorstwa Nathalie Hager

Ralf Vogelsang, “The Rock-Shelter “Apollo 11” - Evidence of Early Modern Humans in South-Western Namibia,” w Heritage and Cultures in Modern Namibia - In-depth Views of the Country, redakcja Cornelia Limpricht i Megan Biesele (Göttingen, Windhoek-Namibia: Klaus Hess Publishers, 2008), pp. 183-196.

W. E. Wendt, “‘Art Mobilier' from the Apollo 11 Cave, South West Africa: Africa’s Oldest Dated Works of Art,” The South African Archaeological Bulletin vol. 31, no. 121/122 (1976), pp. 5-11.