Gentileschi, Judyta odcinająca głowę Holofornesowi

Panie, Boże Wszechmogący, spójrz łaskawie w tej godzinie na dzieło rąk moich w celu wywyższenia Jeruzalem! Oto teraz jest odpowiednia chwila, aby odzyskać Twoje dziedzictwo i spełnić mój plan zgładzenia wrogów, którzy przeciwko nam powstali — modlitwa Judyty przed zabiciem Holofernesa (Księga Judyty 13:4-5)

Strużki krwi spływają po białych prześcieradłach, podczas gdy Judyta, pobożna młoda wdowa z żydowskiego miasta Betulia, ścina głowę Holofernesa, generała armii asyryjskiej, która obległa jej miasto. Poruszona losem swojego ludu i pokładająca ufność w Bogu, Judyta wzięła sprawy w swoje ręce. Ułożyła włosy, ubrała najlepsze szaty i weszła do obozu wroga pod pretekstem dostarczenia Holofernesowi informacji, które zapewnią mu zwycięstwo. Holofernes uderzony pięknem Judyty, poprosił ją, by spożyła z nim posiłek, planując później ją uwieść. Jak mówi fragment biblijny "Holofernes zachwycał się nią i pił bardzo wiele wina, tyle, ile w jednym dniu nigdy nie wypił, odkąd się urodził" (Księga Judyty 12:20). Judyta wykorzystała tę szansę; z modlitwą na ustach i mieczem w dłoni uratowała swój lud przed zagładą.

Historia Judyty i Holofernesa została opisana w Księdze Judyty, pochodzącym z II wieku tekście zawartym w katolickich wydaniach Biblii, ale przez tradycje żydowskie i protestanckie uznanym za apokryficzny. Podobnie jak historia Dawida i Goliata, był to popularny temat w sztuce epok renesansu i baroku.

Obraz namalowany przez Artemisię Gentileschi we Florencji ok. 1620 roku znajduje się obecnie w Galerii Uffizi. Jest on jednym z najkrwawszych i najbardziej żywych przedstawień tej sceny, przewyższając wersję Caravaggia, arcy-realisty barokowego Rzymu, w swojej bezpośredniości i szokującym realizmie. Artemisii z pewnością nie było obce ujęcie tego tematu przez Caravaggia. Jej ojciec, Orazio, odpowiedzialny za jej artystyczne kształcenie, był przyjacielem i miłośnikiem twórczości Caravaggia. Jego malarstwo zainspirowało, a może nawet stanowiło wyzwanie dla młodej malarki.

Porównanie obu dzieł unaocznia nie tylko spuściznę po bardziej doświadczonym artyście, ale także szereg wprowadzonych przez Artemisię modyfikacji, które zwiększają intensywność walki fizycznej, ilość przelanej krwi oraz fizyczną i psychiczną siłę Judyty i jej służącej, Abry. Na obrazie Artemisii (poniżej, z prawej) zakrwawione prześcieradła znajdują się na pierwszym planie, blisko przestrzeni widza. Muskularne ciało Holofernesa dynamicznie wyłania się z przedstawionej przestrzeni dzięki odważnym kontrastom światła i cienia zwracającym uwagę na jego potężne członki.

Co najważniejsze, podczas gdy Caravaggio (powyżej, z lewej) łączy swoją delikatną Judytę z jej wynędzniałą towarzyszką, która jedynie patrzy z oczami szeroko otwartymi z niedowierzania, Artemisia przedstawia dwie silne, młode kobiety pracujące zgodnie, z podwiniętymi rękawami i skupionymi oczami, tworzące potężny uścisk. Judyta Caravaggia z wdziękiem wzbrania się przed swoim makabrycznym zadaniem; Judyta Artemisii nawet nie wzdrygnie. Zamiast tego zapiera się i jedną ręką przyciska głowę Holofernesa do łóżka, a drugą, w której trzyma duży miecz, rozcina jego szyję. Załamania na jej nadgarstkach wyraźnie wskazują jak wielkiej siły musiała użyć. Holofernes walczy na próżno, szamotanie rękami silnym ruchem tłumi Abra, wspólniczka Judyty w tym makabrycznym akcie.

Judyta zabijająca Holofernesa z Galerii Uffizi jest drugim obrazem Artemisii o tej samej tematyce. Pierwszy, który powstał w Rzymie ok. 1611-12 roku i obecnie znajduje się w muzeum Capodimonte w Neapolu (poniżej z lewej), wprowadził dynamiczną kompozycję skoncentrowaną wokół wydłużonych kończyn postaci wyprowadzających pchnięcie i kontratak. Artemisia dopracowała kompozycję w drugiej wersji (Uffizi). Niewielkie, lecz znaczące poprawki ujawniają rozwój umiejętności technicznych, świadomość florenckiego zamiłowania do wyszukanych tkanin oraz przemyślane wykorzystanie ekspresyjnego potencjału każdego detalu. Niezgrabne fragmenty anatomii i proporcji (takie, jak głowa Holofernesa) zostały skorygowane, kolory i tekstury tkanin stały się bogatsze (zauważ czerwony aksamit okrywający Holofernesa i złoty adamaszek sukni), a włosy Judyty misternie ułożone i zdobne zgodnie z tekstem biblijnym.

Najbardziej uderzające jest jednak ukazanie krwi. Wersja z Muzeum Narodowego Capodimonte (powyżej, z lewej) pomija krew gwałtownie tryskającą z szyi Holofernesa. Podobnie jak u Caravaggia, obraz z Galerii Uffizi kładzie szczególny nacisk na ten detal, co czyni z jeszcze większym realizmem.

Otoczone ramionami Judyty strumienie krwi tryskają i opadając, rozpryskują się na drobne krople upstrzone na jej ramionach i sukni. Zakrzywiony tor, po którym biegną strużki krwi, sugeruje, że Artemisia mogła być zaznajomiona z badaniami swojego przyjaciela Galileusza na temat parabolicznych trajektorii. W wersji z Galerii Uffizi Artemisia zmodyfikowała również miecz. Jest on dłuższy i trzymany bardziej pionowo, wyraźnie zaznaczając środkową oś obrazu, która rozciąga się od ramienia Abry aż do krwi spływającej z krawędzi łóżka. Ta potężna oś wizualna dodatkowo wzmaga siłę kobiet i brutalność czynu. Nieprzypadkowo pięść Judyty zaciśnięta na rękojeści miecza jest w samym centrum kompozycji; nasycona boską siłą ręka wdowy jest teraz ręką Boga, która chroni Izraelitów przed ich wrogami.

Niepowtarzalny sposób przedstawienia Judyty i Abry przez Artemisię skłonił uczonych do wniosku, że ​​Artemisia utożsamiła się z bohaterką opowieści w sposób, którego nie podzielali malujący tę scenę mężczyźni. To skojarzenie wysnuto nie tylko ze względu na płeć, ale również z powodu traumatycznych doświadczeń malarki. Artemisia została zgwałcona w wieku 17 lat przez artystę Agostino Tassi, bliskiego przyjaciela jej ojca. Kiedy Tassi nie poślubił dziewczyny, jak nakazywała wówczas norma społeczna, jej ojciec szukał sprawiedliwości w sądzie. Podczas procesu Artemisia opisywała swoją walkę z Tassim i próbę zaatakowania go nożem. Przywoływała także poczucie zdrady, które poczuła, gdy dowiedziała się, że ​​jej opiekunka będąc w zmowie z Tassim, postanowiła pozostawić ich samych. Pierwsza wersja Judyty zabijającej Holofernesa pochodzi z tego trudnego okresu w życiu artystki. Pamięć o tym wydarzeniu prawdopodobnie spotęgowała zaangażowanie Artemisii

w przedstawienie historii Judyty. Szczególnie znaczące jest ukazanie Abry jako kobiety młodej, silnej i w pełni zaangażowanej w pomoc Judycie, co stanowi uderzający kontrast dla opiekunki, która celowo porzuciła Artemisię w potrzebie. W wersji z Galerii Uffizi artystka dodaje mały szczegół, który potwierdza tezę o jej identyfikowaniu się z Judytą. Jedna z kamei na bransolecie Judyty wydaje się przedstawiać Artemidę, starożytną boginię czystości i łowów.

Chociaż historia Judyty prawdopodobnie miała osobiste znaczenie dla Artemisii, należy zauważyć jej szerszą wartość kulturową. Historia Judyty była szczególnie popularna w okresie baroku, nie tylko w sztukach wizualnych, ale także w literaturze, teatrze i muzyce. Judyta, jako świadectwo zwycięstwa cnoty nad występkiem, boskiej ochrony przed wrogami roztoczonej nad ludem wybranym, była również postrzegana jako starotestamentowy archetyp Maryi Dziewicy, a przez to jako symbol Kościoła. To skojarzenie częściowo tłumaczy wzrost liczby przedstawień Judyty pod koniec XVI i w XVII wieku, kiedy to Kościół katolicki był zaangażowany w konflikty zarówno z protestantami, jak i Turkami osmańskimi, których wschodnie pochodzenie ułatwiało skojarzenie ich z Holofernesem. Artemisia i inni ówcześni malarze wykorzystali tę popularność, często przedstawiając nie tylko moment samego ścięcia, ale także chwilę po nim, kiedy Judyta i jej służąca uciekają z obozu wroga. Dramatyczny potencjał tej opowieści sprawił, że stała się idealnym tematem dla charakteryzującej się teatralnością sztuki barokowej.

Znajdująca się obecnie w Galerii Uffizi Judyta zabijająca Holofernesa była prawdopodobnie wykonana na zlecenie lub ofiarowana jako prezent rodowi Medyceuszy, który rządził wówczas Florencją. Ta sama rodzina zleciła Donatellowi pod koniec XV wieku wykonanie słynnej rzeźby z brązu Judyta i Holofernes.

W prawym dolnym rogu Judyty zabijającej Holofernesa Artemisia Gentileschi złożyła swój podpis, co oznacza, że musiała być dumna z dzieła z Galerii Uffizi. Pokazała w nim swoje mistrzowskie opanowanie realizmu barokowego, wykorzystując cechujący go nacisk na bliskość płaszczyzny obrazu, silne światłocienie i realistyczne detale, aby stworzyć wyjątkowo mocne przedstawienie dramatycznego punktu kulminacyjnego opowieści. Malarce aż nazbyt udało się osiągnąć odważną bezpośredniość i sugestywny nastrój kompozycji, ponieważ pod koniec XVIII wieku, zdegustowana grozą tej sceny, księżna z rodu Medyceuszy nakazała cisnąć to arcydzieło do ciemnego kąta Galerii Uffizi, gdzie pozostało aż do końca XX wieku. Do dziś obraz ten wzbudza u widzów zarówno odrazę, jak i podziw dla umiejętności artystki, która dokonała przekonującej transformacji farby w krew.

Autorka eseju: Dr Esperança Camara