Rubens, Podniesienie Krzyża

Podniesienie krzyża jest arcydziełem epoki baroku, wykonanym przez flamandzkiego artystę Petera Paula Rubensa. Tryptyk początkowo znajdował się na ołtarzu głównym w kościele św. Walburgii w Antwerpii, który został zniszczony. Obecnie można zobaczyć go w Katedrze Najświętszej Marii Panny w Antwerpii.

Ten tryptyk (obraz - zazwyczaj znajdujący się za ołtarzem - składał się z dwóch zewnętrznych "skrzydeł" oraz części środkowej) robi wielkie wrażenie na oglądających z powodu swego ogromnego rozmiaru. Mierzy on 15 stóp wysokości oraz 21 szerokości, gdy jego skrzydła nie zostają zamknięte. Oryginalna rama sprawiała, że obraz był jeszcze bardziej imponujący w swym rozmiarze - niestety została zagubiona. Z powodu jego ogromu, Rubens naprawdę malował go za kotarą na miejscu, w kościele św. Walburgi. Czworo świętych związanych z tym kościołem zostało przedstawionych na skrzydłach tryptyku, które są widoczne, gdy nastawa jest zamknięta. Rubens ukazał na lewej stronie świętego Amanda i świętą Walburgię a po prawej znajdują się św. Katarzyna z Aleksandrii i św. Eligiusz.

Rubens był jednym z artystów, którzy stworzyli najwięcej kompozycji malarskich w ciągu swojego życia. Był także jednym z malarzy okresu baroku, którego dzieła były najbardziej pożądane. Ogólnie rzecz biorąc (lecz nie zawsze) był on już artystą określonym, specjalizującym się w malarstwie i rzeźbie - jego cechą charakterystyczną był sposób, w jaki przedstawiał ruch i emocje na płótnie. Jego dzieła miały inspirować katolickich wiernych (ten tryptyk został namalowany w ciągu stu lat od od podważenia autorytetu kościoła katolickiego przez Marcina Lutra).

W części środkowej tryptyku widzimy dramatyczną scenę, na której krzyż z ukrzyżowanym Chrystusem zostaje podniesiony. Rubens stworzył efekt mocnej przekątnej na kompozycji poprzez umieszczenie podstawy krzyża nisko po prawej stronie płótna. Szczyt krzyża znajduje się górnym lewym rogu - ciało Chrystusa staje się wtedy centralnym miejscem obrazu. Stworzenie mocnej przekątnej umacnia pojęcie, iż jest to wydarzenie toczące się bezpośrednio przed oglądającym - mężczyźni wysilają się, aby podnieść ciężki krzyż.

Do zwiększenia dynamicznego napięcia przyczynia się wrażenie wzrokowe, które tworzy dwóch mężczyzn znajdujących się w prawym dolnym roku. Wydaje się, że za chwilę wpadną na osobę podziwiającą obraz, kiedy próbują postawić krzyż w pozycji pionowej. Widz odczuwa niepokój, oczekując na zakończenie tej sceny.

Na lewym skrzydle (poniżej, na lewo) zostali przedstawieni św. Jan Ewangelista i Maria Dziewica. Stoją w cieniu skały znajdującej się ponad nimi. Spójrzcie na lewo i zobaczcie, co roztacza się przed ich oczami - grupa kobiet poniżej tworzy silny kontrast emocji, wszystkie są nimi wyczerpane. Rubens przedstawił ich cichą rezygnację i rozpacz spowodowaną śmiercią Chrystusa. Malując lewe skrzydło tryptyku, artysta także wykorzystał technikę przekątnej, którą tworzy linia kobiet od dolnego prawego rogu do połowy lewego boku. Rubens oddzielił postaci Jana i Marii, co pozwala widzowi skupić się na ich reakcji.

Prawe skrzydło tryptyku (powyżej, prawa strona) jest kontynuacją wydarzeń. Rzymscy żołnierze prowadzą dwóch złodziei na śmierć, będą oni ukrzyżowani wraz z Chrystusem. Jeden z nich już został przybity do krzyża na ziemi - Rubens ukazał go w skróconej perspektywie. Drugi z nich znajduje się za ukrzyżowanym, jego dłonie są związane. Prowadzą go żołnierze, mocno ciągnąc za włosy. Artysta także zastosował tutaj przekątną, jednak jest ona poprowadzona w przeciwnym kierunku niż na lewym skrzydle - od dolnego lewego rogu po górny prawy. Tworzy ją linia stworzona od nogi po szyję szarego konia. Zastosowanie dwóch przeciwnych przekątnych tworzy uczucie napięcia w kompozycji, zwiększa u widza dramatyczne doznania oraz wprowadza chaos.

Dodatkowo w tej potężnej kompozycji, której głównym tematem są postacie, trzy części tryptyku są wzrokowo ujednolicone dzięki roli krajobrazu i nieba. Lewe skrzydło oraz część główna przedstawiają odkryte skały, które porastają dęby i winorośl (oba elementy związane są z Chrystusem). Zauważcie, że św. Jan, Maria Dziewica oraz rzymscy żołnierze stojący po lewej stronie krzyża znajdują się w tej samej linii.

Ujednolicenie części środkowej i prawego skrzydła zostało osiągnięte poprzez ukazanie fragmentu nieba, które zaczyna się ściemniać już w centralnej części tryptyku. Nieuchronnie zbliża się zaćmienie słońca - to wydarzenie zostało szczegółowo opisane w Ewangelii św. Mateusza (27:45): "Od godziny szóstej mrok ogarnął całą ziemię, aż do godziny dziewiątej..." Przywiązanie uwagi do ścisłości biblijnej można także zauważyć na zwoju znajdującym się na szczycie krzyża, na którym napisano: "Jezus Nazarejczyk, Król żydowski". Jak mówi Ewangelia św. Jana (19:19-21), zdanie to było zapisane greką, łaciną i językiem aramejskim. W obu przypadkach Rubens stosował się do głównych poleceń Soboru Trydenckiego (1543-63), który wzywał do stosowania historycznych prawidłowości przy przedstawianiu wydarzeń religijnych. (Podczas Soboru Trydenckiego zwierzchnictwo kościoła zasadniczo rozstrzygało kwestie teologiczne, poruszane przez Marcina Lutra i ruchy protestanckie. Okres następujący po soborze znany jest jako kontrreformacja - odpowiedź kościoła katolickiego na protestancką reformację pod wodzą Marcina Lutra).

Podniesienie krzyża było pierwszym zleceniem, jakiego podjął się artysta po powrocie do Antwerpii z pobytu we Włoszech (1608/9), gdzie pracował w Mantui, Genui oraz Rzymie.

Dzięki temu dłuższemu pobytowi we Włoszech wpływ włoskiej sztuki na twórczość Rubensa nie powinien nas zaskakiwać. Bogactwo barw (zwróćcie uwagę na odcienie niebieskiego i czerwieni w kompozycji) i technika malarska artysty przywołuje na myśl weneckiego mistrza malarstwa - Tycjana. Natomiast dramatyczny kontrast między światłem a ciemnością przywodzi nam na myśl Carravagio i jego technikę tenebryzmu (stylu w malarstwie charakteryzujący się dużymi obszarami ciemnych kolorów) w obrazach okresu rzymskiego). Wykorzystanie tej techniki możemy zauważyć w Ukrzyżowaniu św. Piotra (powyżej). Istotnie, zainteresowanie artysty twórczością powyższych malarzy jest wyraźnie widoczne w przedstawianiu wysiłku fizycznego osób na obrazie - postacie "wychodzą" poza ramę obrazu, zmierzają wprost na widza - wszystko to dzięki skróconej perspektywie i użyciu przekątnej.

Jeżeli chodzi o przedstawienie mięśni i fizyczności mężczyzn na obrazach Rubensa, widoczną inspiracją są nagie postacie (Ignudi) autorstwa Michała Anioła na fresku znajdującym się w Kaplicy Sykstyńskiej. Co więcej, analizując prace dawnych i współczesnych mistrzów wiemy, że Rubens interesował się także antykiem klasycznym (starożytną Grecją i Rzymem). Właściwie postać Chrystusa wydaje się być zainspirowana najsłynniejszym dziełem antyku, którym był Laocoön - przebywając w Rzymie, artysta tworzył jego szkice.

Umieszczenie Podniesienie krzyża Rubensa nad ołtarzem głównym spowodowało, że utworzył się swojego rodzaju związek między tematyką obrazu a funkcją, jaką pełnił ołtarz. Akt podnoszenia przedmiotu w górę jest znany języku łacińskim jako elevatio. Podczas mszy świętej sprawowanej przez kapłana na ołtarzu pojawia się moment, w którym Eucharystia (cudownie przemieniona w Ciało Chrystusa) jest podnoszona w górę. Tym samym, kiedy wierni patrzeli na ołtarz, widzieli zarazem podniesienie Chrystusa jak i Eucharystii. W ten sposób ołtarz oraz akt przemienienia Ciała Chrystusa wzmacniały przesłanie, jakim było poświęcenie się Syna Bożego w imieniu ludzkości.

Esej autorstwa dr Shannon Pritchard