Siena w czasach późnego gotyku: wprowadzenie

Przez stulecia rola Sieny w historii europejskiej sztuki była niedoceniana. Częściowo wynika to z faktu, że czasy jej świetności nastąpiły bezpośrednio przed Renesansem, okresem powszechnie kojarzonym z pobliską Florencją (zarówno Florencja, jak i Siena były wtedy niezależnymi państwami-miastami we Włoszech - zobacz tę mapę). Niestety historia, nawet jeżeli jest to historia sztuki, jest zwykle pisana przez zwycięzców. Kiedy Florencja stawała się jednym z największych ośrodków finansowych i artystycznych, pozycja Sieny powoli słabła, a dokonania zamieszkujących ją artystów zaczęły odchodzić w cień.

Dziś historycy sztuki wiedzą, że rozwój stylów artystycznych w obu tych miastach był ze sobą ściśle związany. Artyści z jednego miasta nieustannie wpływali na artystów z drugiego, nawet w późniejszych okresach. Nie będzie więc przesadą jeżeli powiemy, że u szczytu swojego rozwoju Siena była niedościgniona w wydawaniu na świat znakomitych malarzy.

Na początku czternastego wieku Sienna była bogatym i kosmopolitycznym miastem. Wiele międzynarodowych banków było wówczas w rękach bogatych sienneńskich rodzin. Kupcy ze Sieny prowadzili handel zagraniczny, prowadząc wymianę zwłaszcza z Francją. Lokalizacja miasta w pobliżu Via Francigena, głównego szlaku pielgrzymek prowadzących do Rzymu, oznaczała natomiast, że na ulicach Sieny można była spotkać pielgrzymów z całej Europy. Wchodząc do miasta napotykali oni jeden ze wspanialszych krajobrazów miejskich w całej historii Włoch. Ich oczom ukazywał się wówczas rozpięty na trzech wzgórzach horyzont, zdominowany przez olbrzymią katedrą i Palazzo Publico - pałac będący wówczas siedzibą władz miejskich.

Mieszkańcy Sieny, podobnie jak mieszkańcy wielu współczesnych miast, dobrze zdawali sobie sprawę z tego, jak sztuka i architektura wpływa na wizerunek miasta zarówno w oczach ludności miejscowej jak i przybywających tu podróżnych. Władza publiczna była tam kontrolowana przez tzw. "Radę Dziewięciu" - grupę przedstawicieli wybieranych co jakiś czas spośród członków najbardziej wpływowych rodzin. Rada prowadziła również nadzór nad sztuką. Brała udział w podejmowaniu decyzji na temat wyglądu miasta i rozmieszczenia w nim najważniejszych budynków, wybierała komitety czuwające nad realizacją dużych projektów publicznych, a także finansowała dekoracje kościołów.

Sztuka Sieny z tamtego okresu była zorientowana komunalnie również na kilka innych sposobów. Do sporządzania najważniejszych malowideł, rząd centralny i przedstawiciele przeróżnych kościołów zatrudniali najchętniej, tylko i wyłącznie artystów ze Sieny. Dzięki temu lokalni artyści zaczęli w całych Włoszech zdobywać opinię genialnych malarzy (sława ta jednak nie dotyczyła już wyrobów rzeźbiarskich). Zdarzało im się również wykonywać wielkie dzieła sztuki na prywatne zamówienia. Spróbujmy teraz porównać Sienę do Florencji - miasta, które w tym samym czasie sprzedawało bogatym mieszkańcom prawa do dekoracji rodzinnych kaplic oraz w którym do wykonania prestiżowych zleceń niejednokrotnie zatrudniano malarzy z innych miast.

In fact, the most famous Sienese artist of the fourteenth century may have first made a name for himself in Florence. Mowa tu o Ducciu, ojcu sieneńskiego malarstwa, którego najstarsze znane arcydzieło zostało sporządzone na zamówienie florenckiego kościoła Santa Maria Novella.

Owym dziełem była mierząca piętnaście stóp wysokości nastawą ołtarzowa, przedstawiająca Dziewicę Maryję i małego Chrystusa. To dzięki niej nowatorski styl Duccia został po raz pierwszy zaprezentowany szerszej publiczności. Podobnie jak wcześniejsi artyści, Duccio bardzo skupiał się na tworzeniu przepięknych deseni i kształtów. Jego zamiłowanie do wykonywania zdobień możemy z łatwością dostrzec w falujących fałdach szat lub na twarzach zamieszczonych na obrazie postaci. Yet he also used soft modeling with light and shade to give a sense of mass in the figures’ delicate but real bodies.Duccio’s ability to combine elegant lines and patterns with a fragile naturalism became a hallmark of Sienese painting.

Nastawa ołtarzowa w kościele Santa Maria Novella musiała przynieść Ducciowi sporo sławy w jego rodzimej Sienie, skoro krótko w tak krótkim czasie stał się on ulubionym malarzem sieneńskiej społeczności. W roku 1308 został on poproszony o stworzenie olbrzymiego malowidła mającego zdobić główny ołtarz na środku Katedry. The front of the altarpiece depicted the Madonna and Child sitting on a throne and surrounded by saints and angels, a subject known in Italian as a Maestà. Pierwotnie główna scena znajdowała się w centrum pozostałych scen i postaci, połączona z nimi misterną drewnianą konstrukcją z ramami pokrytymi złotymi liśćmi. Z tyłu nastawy widniały malowidła przedstawiające sceny z życia Chrystusa. Ostatecznie panele zostały rozdzielone i rozsiane po różnych muzeach. Duccio udowodnił nimi swój niezrównany talent w opowiadaniu historii za pomocą obrazu. W sprytny sposób połączył on wyobrażenia ówczesnych ludzi z własną malowniczą wizją scen z ewangelii, scen które były jednymi z najważniejszych elementów wiary, zarówno dla mieszkańców Sienny jak i turystów odwiedzających Katedrę.

Trudno dziś wyrazić jak ważny był ołtarz Duccia dla mieszkańców Sieny składających przed nim swe modlitwy lub dla uczących się z niego artystów. Mieszkańcy tego miasta od dawna oddawali hołd Maryi Dziewicy wierząc, że sprawuje on nad nimi specjalną opiekę. W epoce, w której malowidła były dla wiernych sposobem kontaktu z pozaziemskimi istotami, Maestà stała się dla nich głównym wizerunkiem Maryi - królowej niebios i zarazem patronki ich miasta.

Dzieło Duccia, które pełniło kluczową rolę w duchowym i artystycznym życiu Sieny, uświetniały cztery nastawy ołtarzowe umieszczone dookoła niego. Każda z nich przedstawiała scenę z Maryją, tak aby przechadzając się wzdłuż ołtarza można było przyjrzeć się historiom z jej życia. Over the course of two decades, one altarpiece was commissioned from each of the leading Sienese painters of the day, transforming the heart of the Cathedral into something like a gallery of the great Sienese artists. This is a perfect illustration of the city’s tendency to blend devotional piety and civic pride in large artistic projects.

Perhaps the best known of these four altarpieces is the Annunciation by Simone Martini. Simone kontynuował dziedzictwo Duccia, ale w swojej pracy czerpał też inspirację z form architektury północno-europejskiej i pojawiających się w niej smukłych, niemal kołyszących się postaci. Z drugiej strony Martini okazuje się być doskonałym obserwatorem świata zewnętrznego i bardzo przypomina tym prace Giotta - jednego z najznakomitszych artystów florenckich tamtych czasów. Thanks to this eclectic but refined mixing of new styles, Simone’s reputation and influence spread throughout Europe, a legacy carried on by a large workshop of assistants and students.

Two of the other three artists hired to paint altarpieces behind the Maestà were actually brothers: Pietro and Ambrogio Lorenzetti. Bracia Lorenzetti tworzyli w stylu sieneńskim, przyjęli oni jednak o wiele więcej wpływów od Giotta niż uczynił to Simone i jego następcy. O silnym związku ze stylem florenckim świadczą takie elementy malowidła jak występujące w dużej liczbie postacie o masywnej budowie, ubrane w ciężkie suknie. Ambrogio i Pietro, nawet bardziej niż Giotto ze swoją szkołą, eksperymentowali z różnymi rodzajami perspektywy, starając się uzyskać na swoich obrazach wrażenie jak największej głębi.

Artystyczne nowatorstwo Ambrogio'a Lorenzetti najlepiej widać w jednym z najbardziej przełomowych dzieł epoki późnego średniowiecza jakim są malowidła ścienne w Palazzo Publico. Freski umieszczone w pałacu miały przypominać panującej w mieście "Dziewiątce" o skutkach dobrego i złego rządzenia. Słyną one z olbrzymich, przepięknie przedstawionych krajobrazów i miejskich widoków. Będąc jedynym dziełem ocalałym z tego okresu, które tak wychwalałoby uroki codziennego życia na wsi i w mieście, freski Ambrogio'a Lorenzetti silnie zaznaczyły się w dziejach całej historii sztuki.

Na skutek plagi dżumy z 1348 roku, Siena i Florencja straciły około połowy swej ludności. Według wielu badaczy ofiarami zarazy padli też bracia Lorenzetti. Kilka lat wcześniej w Avignon zmarł Simone Martini, a to oznaczało, że Siena była teraz pozbawiona swoich największych czterech artystów.

Mimo to sztuka nadal pozostawała w centrum życia artystycznego i religijnego miasta. For the remainder of the century, artists such as Bartolomeo Bulgarini worked in the style forged by their forbears, though with less international acclaim. Od kilku ostatnich dziesięcioleci badacze podkreślają, że sieneńska sztuka miała swój nowy żywot w epoce Renesansu, w czasie której jej tradycyjne elementy były łączone z całym wachlarzem nowo pojawiających się stylów artystycznych. Still, to this day the city looks back to the early fourteenth century as a golden age for Sienese art.

Esej: Dr. Joanna Mac Farland