Cranach, Prawo i Ewangelia (Prawo i Łaska)

Jak dostać się do nieba?

Co czynić, by dostać się do Nieba? Dobre uczynki? Czy można się tam dostać za własne zasługi czy należy usiąść cicho i czekać, aż Bóg cie wybierze? Te pytania wywołały poważne kontrowersje, masowy wandalizm, rabunki i morderstwa w XVI wieku. Jedną z ofiar przemocy i chaosu stały się dzieła sztuki o tematyce religijnej. Ikonoklaści (nie uznający podobizn) przetoczyli się przez kościoły jak burza, niszcząc każde dzieło sztuki, jakie trafiło w ich ręce. Jak Niebo może budzić takie kontrowersje?

Odpowiedź na te pytania przynosi obraz The Law and the Gospel Prawo i Ewangelia (cały obraz na ilustracji poniżej, detal powyżej), namalowany przez Lucasa Cranacha Starszego w 1529. Prawo i Ewangelia jest bez wątpienia najważniejszym artystycznym manifestem Reformacji. Reformacja, czyli ruch, który zaczął się w 1517 roku od działań Marcina Lutra, początkowo miał być próbą zreformowania i naprawienia Kościoła katolickiego. Szybko jednak reforma zamieniła się w rewolucję, a ludzie zaczęli kwestionować władzę i działania Kościoła katolickiego, który do czasów Lutra był jedynym Kościołem w Europie Zachodniej.

Decydującą różnicą między katolikami i zwolennikami Lutra była odpowiedź na pytanie jak dostać się do Nieba i jaką rolę (jeśli w ogóle jakąkolwiek) może w tym odegrać sztuka religijna. Kościół podkreślał, że wierni mogą przedsięwziąć pewne kroki, by zapewnić sobie zbawienie - przede wszystkim robiąc dobre uczynki, co w praktyce oznaczało darowizny finansowe lub płacenie za dzieła sztuki do dekoracji kościołów. Luter z kolei twierdził, że zbawienie jest w rękach Boga, a wierzący muszą mu po prostu zaufać. Ludzie byli rozczarowani naukami Kościoła, ich złość budził rosnący z bogactwa, siłę, władzę i dzieła sztuki Kościół katolicki. Kiedy jasnym się stało, że z reform nic nie będzie i pozostaje tylko rebelia, wściekli, sfrustrowani wierni skierowali swoją złość na sztukę - cel łatwy, ale i znaczący.

Inni reformatorzy poszli za przykładem Lutra i również wzniecali bunty przeciw Kościołowi. Niektórzy reformatorzy opowiedzieli się całkowicie po stronie przeciwników sztuki, zakazując jej całkowicie. Luter był bardziej umiarkowany, uważał, że część dzieł religijnych jest akceptowalna, jeśli udziela właściwej lekcji i tu właśnie pojawia się obraz Cranacha.

Lucas Cranach Starszy namalował obraz Prawo i Ewangelia(poniżej), konsultując się z Marcinem Lutrem. Wszystkie jego luterańskie dzieła opierają się na tej samej stylistyce malarskiej, co wpłynęło też na innych artystów. Prawo i Ewangelia przedstawia najbardziej podstawowe z idei Lutra, a mianowicie że Zbawienie osiągnąć można wyłącznie dzięki wierze w Boga i jego Łasce. Luther odrzucił doktrynę kościoła katolickiego, mówiącą o tym, że dobre uczynki mogą mieć jakiekolwiek znaczenie dla osiągnięcia Zbawienia.

W wersji Prawa i Ewangelii z Gotha dwie nagie postaci męskie pojawiają się przy drzewie, które po stronie "Ewangelii" (prawa strona dla widza) jest zielone i pełnego życia drzewa, a po stronie "Prawa" niepłodne i umierające (lewa strona dla widza). Dodatkowo, na dole panelu umieszczono cytaty z biblii, uformowane w sześciu kolumnach.

Po prawej stronie obrazu, "Ewangelia", widzimy Świętego Jana Chrzciciela prowadzącego nagiego mężczyznę jednocześnie do Chrystusa Ukrzyżowanego i do Chrystusa Zmartwychwstałego (detal na górze strony). Zmartwychwstały Chrystus stoi triumfujący nad pustym grobem, demonstrując cud zmartwychwstania. Naga postać nie stara się na próżno przedstawić dowody posłuszeństwa Prawu i listę swoich dobrych uczynków. Stoi bierna, obnażona aż do duszy, poddając się Bożemu miłosierdziu.

Z przodu po lewej stronie kościotrup i diabeł prowadzą przestraszoną, nagą ludzką postać do piekła, a obok Prorocy, z Mojżeszem na czele, wskazują na Tablice Przykazań. Motyw po lewej stronie ilustruje ideę że posłuszeństwo Prawu, bez Łaski, nie może zaprowadzić nas do Nieba. Chrystus jest przedstawiony jako sędzia, podczas gdy Adam i Ewa (na drugim planie) spożywają zakazany owoc, co jest powodem ich upadku. Mojżesz widzi te wydarzenia ze swojego punktu widzenia na środku obrazu, jego białe tablice stoją oparte o intensywnie pomarańczową szatę i ciemnozielone drzewo za nią, przyciągając wzrok do Prawa, śmierci i potępienia.

Motywy te, po połączeniu ze sobą, wyraźnie sygnalizują, że Prawo prowadzi prostą drogą do piekła, jeśli pomyli się je ze ścieżką zbawienia, tak jak stało się to z nagim mężczyzną.

Obraz Prawo i Ewangelia  wiąże się z dwoma Boskimi zadaniami: sądzić i okazywać miłosierdzie. Z jednej strony Bóg osądza i potępia ludzkie grzechy, ale z drugiej - okazuje miłosierdzie i przebacza, przyznając niezasłużone prawo do zbawienia grzesznym wiernym. Bernhard Lohse, uczony z czasów reformacji, wyjaśnia:

Koncepcja Prawa według Lutra jest wszechstronna i w skomplikowany sposób wiąże się z jego ideą Ewangelii. Choć samo Prawo nigdy nie uczyni zbawienia możliwym, jest niezbędne, by wierni mogli rozpoznawać co jest grzechem i kiedy potrzebują łaski. Prawo toruje drogę do zbawienia przygotowując drogę dla łaski.

Choć obraz  Prawo i Ewangelia  obejmuje wydarzenia z Nowego i Starego Testamentu, nie jest prostym przeciwstawieniem chrześcijaństwa i judaizmu. If The Law and the Gospel simply distinguished between the Old and New Testaments—or even more broadly between Judaism and Christianity—then it would not be specifically Lutheran or new, art historically or theologically. Tymczasem Prawo i Ewangelia dotyczy dwóch aspektów relacji ludzkości i Boga: związek opaty na działaniach ludzkich z jednej strony i na mocy Boskiej z drugiej strony. W poszczególnych scenach Prawa i Ewangelii przedstawione są wydarzenia z całej Biblii, które ujawniają tę dwoistą naturę związku człowieka i Boga.

Prawo i Ewangelia to obraz luterański, ponieważ jest wizualnym przedstawieniem koncepcji zbawienia sformułowanej przez Lutra. Obraz interpretuje znaczenie prawa, dobrych uczynków, wiary i łaski w relacji Boga z człowiekiem.

Esej dr Bonnie Noble

Obraz Prawo i Ewangelia jest często nazywany Prawo i łaska, przy czym ten drugi tytuł pochodzi od wersji obrazu znajdującej się w Pradze, gdzie "Gesecz" (Prawo) i "Gnad" (łaska) są odważnie namalowane i wyraźnie widoczne.

*Bernard Lohse, Martin Luther: An Introduction to His Life and Work, Fortress Press, 1986.