El Escorial, Spain

El Escorial położony niedaleko Madrytu jest imponującym zespołem architektonicznym, który jest prawdopodobnie najbardziej ambitnym zabytkiem zbudowanym podczas [Renesansu w Hiszpanii]. Budowa zaczęła się w 1563 po tym, gdy Król Filip II z Hiszpanii zdecydował się zlecić monument pogrzebowy dla swojego ojca, Świętego Cesarza Rzymskiego, Karola V-ego. Jednak Filip II zażądał jeszcze bardziej złożonej struktury, która miała pełnić też funkcję pałacu i klasztoru. Do roku 1584, w którym ukończyła się budowa, zespół ten pełnił nie tylko te funkcje, lecz zawierał także kościół i kolegium. W 1592 została dodana biblioteka. Projekt był tak złożony, że ukończenie go zajęło więcej niż dekadę, a w trakcie szczytu okresu budowy pracowało nad nim około tysiąca ludzi.

Wygląd Escorialu jest często opisywany jako surowy lub ponury, z symetrycznie ułożonym planem i w dużej części nieozdobioną elewacją. W tej epoce było to nietypowe, gdyż odchodziło to od stylów architektury popularnych na Półwyspie Iberyjskim (półwyspie, na którym jest Hiszpania i Portugalia), także od bardzo dekoracyjnego stylu Plateresco, który był oparty na dekoracyjnych wzorach wyrobów srebrnych.

Weźmy na przykład fasadę Uniwersytetu w Salamance. Jest ona istną ucztą dla oczu, z dekorującymi powierzchnię kwiecistymi wzorami, skręcającymi pnączami i medalionami naściennymi.

Ten masywny zespół ma cztery kondygnacje, z dużymi, prostokątnymi wieżami w każdym rogu. Posiada jedenaście podwórzy, a także trzy, mniejsze podwórza "dla służby" i liczne ogrody. Kolumny w różnych porządkach architektonicznych są przyłączone do elewacji. Przy wejściu są to masywne, proste kolumny doryckie. O ile nie ma zbyt wielu ornamentów figuralnych i dekoracji, zachodnia fasada, która stanowi wejście do Dziedzińca Królów (Patio de los Reyes) zawiera wizerunek Świętego Wawrzyńca (San Lorenzo) nad godłem królewskim. Ponadto fasada bazyliki zawiera sześciu królów Starego Testamentu nad pierwszą kondygnacją.

Oryginalny układ zespołu był na planie tzw. hippodamejskim, w kształcie siatki (lub rusztu) i został opracowany przez Juana Bautistę de Toledo, ucznia Michała Anioła, który pomagał przy budowie Bazyliki Św. Piotra w Rzymie. Plan siatki kojarzy się z porządkiem i równowagą, jasnością i jednością. Niektórzy twierdzą, że plan Escorialu może być odniesieniem do rusztu, na którym doszło do męczeństwa (upieczenia żywcem) Św. Wawrzyńca (po hiszpańsku: San Lorenzo). Większość miast hiszpańskich na Półwyspie Iberyjskim nie używało planu tego typu. W dużej części było tak dlatego, że były miastami starymi, których ulice były dawno wyznaczone. Jednakże, Filip II w XVI w. wydał dekrety, które wpłynęły na budowę miasteczek i miast w wicekrólestwach Hiszpanii. Dekrety te narzucały plan siatki. Wskazuje to na istotną tendencję w Hiszpanii i jej terytoriach podczas Renesansu - powrotu do jasno i konsekwentnie planowanych miast, co było ukłonem w stronę zwyczajów budowniczych starożytnego Rzymu.

Drugi architekt, Juan de Herrera, ukończył projekt po śmierci Toledo w 1567. Herrera podobno spotykał się często z Filipem II i konsultował się z nim w sprawie projektu, a król wyznaczył go na architekta królewskiego pod koniec lat 70. XVI wieku. Herrera jest znany ze swojego "surowego" klasycyzmu, który był inspirowany włoskimi formami architektonicznymi, które stworzyli Sebastiano Serlio, Giacomo da Vignola, a także Giulio Romano - jego pracy Herrera przyglądał się podczas wypraw do Włoch. Projekt Escorialu mógł być szczególnie zainspirowany Palazzo Te w Mantui zaprojektowanym przez Romano, który także zawierał klasycyzujące elementy architektury. Surowy styl Escorialu jest czasami zwany "Herreresque" na cześć Herrery.

Chociaż elewacja jest udekorowana skromnie, wiele pomieszczeń we wnętrzach jest bogato ozdobionych. W środku bazyliki, na odwiedzających czeka więcej wizerunków królów i i świętych. Na wielu powierzchniach, takich jak ściany biblioteki, widnieją freski. Mimo swojego wybitnie dekoracyjnego charakteru, wnętrze Escorialu jest harmonijne. Ornamentacja została ostrożnie zaplanowana, aby powstała wizualnie spójna przestrzeń.

Do wystroju wnętrz zatrudniono artystów z różnych części Europy. Federico Zuccaro i Pellegrino Tibaldi byli dwoma malarzami włoskimi, którym powierzono zadanie wykonanie fresków () i innych obrazów. Męczeństwo Św. Wawrzyńca Tibaldiego znajduje się na głównej nastawie ołtarzowej w bazylice. Przejawia wpływy Michała Anioła, z majestatycznymi sylwetkami o mocno zarysowanej muskulaturze. Są też prace, które wykonali Claudio Coello, Luca Giordano i El Greco. Ostatni z nich namalował Męczeństwo Św. Maurycego dla Escorialu w 1582, lecz Filip II odrzucił ten obraz. Miało mu nie odpowiadać to, że sylwetki na pierwszym planie kompozycji zbytnio skupiały uwagę.

Podczas panowania Filipa II, Escorial stał się domem dla wielu dzieł sztuki, włącznie z obrazami Tycjana oraz malarzy flamandzkich, takich jak Hieronim Bosch. Król ostatecznie posiadał około 26 obrazów Boscha, z których wiele zawisło w Escorialu, także słynny Ogród rozkoszy ziemskich artysty. Prace, które były częścią zbiorów królewskich w Escorialu z czasem trafiły do kolekcji Muzeum Prado.

Filip zachęcał odwiedzających jego dwór, aby zwiedzali Escorial. W 1584, gdy grupa japońskiej szlachty z przewodnikiem, portugalskim jezuitą, odwiedziła Filipa II w Madrycie, zaprosił ich do Escorialu, ciesząc się wrażeniem, jakie na nich sprawi. Najwyraźniej król miał rację, gdyż jedno z zachowanych źródeł zawiera wzmiankę o tym, że goście stwierdzili, że "była to tak niezwykła rzecz, że nigdy takiej nie widzieliśmy, ani się nie spodziewaliśmy".[1] Można sobie wyobrazić, że surowy, klasycyzujący styl połączony z planem sieci sprawiły, że Filipa II porównywano do wielkich cesarzy Rzymu z przeszłości. W epoce Renesansu zdobył także reputację potężnego władcy imperium z wyrobionym gustem.

[1] Henry Kamen, The Escorial: Art and Power in the Renaissance (New Haven: Yale University Press, 84).