El Greco, Burial of the Count Orgaz

Don Gonzalo Ruíz, który zmarł w 1323 (znany później pod tytułem Hrabiego Orgaza), nie jest zbyt znany. Chociaż zapewne nie znasz Ruíza, prawdopodobnie znasz reprodukcję obrazu El Greco - jest to jeden z najsłynniejszych i najczęściej reprodukowanych obrazów świata.

Ruíz, który był Señorem (panem lub władcą) miasteczka Orgaz, obdarzył pieniędzmi kościół Santo Tomé w Toledo w swoim testamencie. W XIV wieku krążyły lokalne opowieści o Hrabii Orgazie, w tym historia o cudach podczas jego pogrzebu - głosi ona, że Św. Augustyn i Św. Szczepan złożyli go w grobie, aby uhonorować jego dobre uczynki. Ta historia była popularna w mieście Toledo przez dłuższy czas. Stanowiła ona inspirację Pogrzebu Hrabiego Orgaza El Greco. Obraz ten został wykonany do kaplicy pogrzebowej Hrabiego Orgaza w kościele Santo Tomé.

El Greco (Domenikos Theotokopoulos), czyli Grek, jest znany z wielu obrazów, w których rozciągnięte, wydłużone sylwetki są oświetlone z trudnych do zidentyfikowania źródeł (patrz: obraz poniżej. Urodzony i wychowany na Krecie, El Greco został przeszkolony na malarza ikon bizantyjskich. Wyjechał do Wenecji w wieku 26 lat, gdzie pracował w warsztacie Tycjana i uległ wpływom Tintoretto. Następnie wyruszył do Rzymu, a w końcu osiadł w Toledo w Hiszpanii w 1577, gdzie pracował dla króla hiszpańskiego Filipa II. Żył tam do swojej śmierci w 1614.\ Niektórzy z innych artystów jego czasów, jak Friar Hortensio Félix Paravicino, skomentowali, jak jego pobyt w Toledo dał mu wybitne umiejętności artystyczne, "Kreta dała mu życie, a Toledo - jego pędzle….”[ 1]Po jego śmierci, El Greco dalej inspirował artystów, włącznie z XX-wiecznymi artystami awangardowymi jak Pablo Picasso, który czerpał inspirację z płynnych zniekształceń ciała, które stosował El Greco.

Pogrzeb Hrabiego Orgaza El Greco (pełny obraz na górze strony) jest monumentalny - ma więcej niż 4,5 metra wysokości. Przedstawia liczne sylwetki, wraz z nadprzyrodzonymi okolicznościami, które panowały na pogrzebie Don Gonzalo Ruíza.

Na środkowo-dolnej części obrazu, Święty Augustyn (po lewej) i Święty Szczepan (po prawej) trzymają Hrabiego Orgaza, który jest ubrany w zbroję. Podczas gdy składają go w grobie, odnosimy wrażenie, że kładą jego ciało w grobie, który fizycznie znajduje się przed obrazem w kaplicy pogrzebowej. Przypomina to obrazy przedstawiające pogrzeb Chrystusa, takie jak wersje Rafaela lub Tycjana (poniżej). Być może El Greco zapożyczył ten temat do swojego obrazu, aby podkreślić uroczysty i nadprzyrodzony charakter samego pogrzebu.

Inne postaci religijne w dolnej części to m.in. franciszkańscy, augustiańscy i dominikańscy zakonnicy. Widać także księdza parafialnego Santo Tomé, Andrésa Núñez de Madrid (czytający, po prawej) i inne osoby, które żyły w XVI-wiecznym Toledo. Mężczyźni ubrani na czarno, ozdobieni czerwonym krzyżem należeli do Zakonu Santiago (Świętego Jakuba Większego), elitarnego zakonu wojskowo-religijnego.

Młody chłopiec na obrazie to Jorge Manuel, czyli syn El Greco. Stoi na lewo od Św. Szczepana i wskazuje na świętych składających ciało Orgaza, zwracając naszą uwagę na główną część obrazu. Sylwetka bezpośrednio za i nad Świętym Szczepanem, która spogląda na obiorcę jest autoportretem. El Greco był doświadczonym malarzem portretów, co udowodnił jego obraz Zakonnika Hortensia Félixa Paravicino, lecz Pogrzeb Hrabiego Orgaza jest wyjątkowy ze względu na liczbę portretów zawartą w tak złożonej kompozycji.

W tamtych czasach w Hiszpanii było zwyczajem, że elity przychodziły na pogrzeby innych członków szlachty, lecz dlaczego El Greco umieścił tyle postaci ze swojej epoki na obrazie rzekomo skupionym na historii o Hrabii Orgazie i związanych z nim cudach? Odpowiedź znajduje się w kontrakcie dotyczącym obrazu z 1586, w którym zaznaczono, że na obrazie mają znaleźć się portrety pewnych ludzi, aby zasugerować, że byli świadkami tego cudu. El Greco mistrzowsko połączył te portrety z sylwetkami świętych - warstwę historyczną z duchową. Santo Tomé był kościołem parafialnym El Greco, więc zapewne umieścił na obrazie też ludzi, których znał, aby wyrazić swój szacunek do nich.

Aby sprawić, żeby ludzie poczuli się, jakby byli wśród osób ze swojej epoki, El Greco uwydatnił naturalistyczne faktury ubrań, odbijający się blask podkreślający metalową zbroję oraz twarze i skórę osób w części ziemskiej. Szaty Św. Szczepana są tak szczegółowe, że można nawet zobaczyć scenę jego męczeństwa na dolnej krawędzi. Mimo naturalistycznych elementów na dolnej części obrazu, wciąż wydaje się tajemnicza. Czy jesteśmy na zewnątrz, w nocy? Czy jesteśmy w środku kaplicy? Trudno określić. Ciemna atmosfera z pewnością podkreśla żałobny nastrój i dramatyczność obrazu.

Górną połowę kompozycji obejmuje królestwo niebieskie. I tutaj widzimy wiele sylwetek, w tym anioły i świętych - Dawida ze swoją harfą, Piotra z jego kluczami, Jana Chrzciciela, Matkę Boską oraz Chrystusa. W królestwie niebieskim widać także króla Hiszpanii Filipa II i papieża Sykstusa V.

Pomiędzy Maryją a Chrystusem, anioł prowadzi małą duszę Hrabiego Orgaza (przypominającą niemowlę) na górę - jest to często występujący motyw w ikonach bizantyjskich. Dusza Hrabiego będzie poddana w niebie sądowi Chrystusa, który góruje nad całą sceną. Patrzącym się na obraz przypominało się, że także na nich czeka sąd.

El Greco w dwóch królestwach obrazu malował różnymi stylami. W górnym, niebiańskim królestwie artysta posłużył się luźnymi ruchami pędzla, aby nadać sylwetkom eteryczny i dynamiczny charakter. Wybrał także chłodniejsze kolory, takie jak srebrzysty i liliowy, które sprawiają wrażenie połysku i odbijają światło. Dolna połowa płótna ma kolorystykę ciemniejszą, bardziej ziemistą (oprócz Świętego Augustyna i Szczepana), co nadaje jej bardziej naturalistyczny wygląd. Są także różnice w sposobie namalowania sylwetek w obu częściach. Chrystus, Maryja i Jan Chrzciciel są bardziej "zaostrzeni" i wydłużeni niż ci poniżej. Te sylwetki są często określane jako niematerialne - mniej rzeczywiste lub solidne. Zdecydowanie można odnieść takie wrażenie, patrząc na niektóre z rozwichrzonych, ulotnych sylwetek pośród chmur.

Odnosimy wrażenie, że zwarta grup otacza pogrzeb Orgaza. Sylwetki są ustawione w rzędzie, który rozciąga się na dolnej połowie obrazu. Głowy tworzą poziomą linię, dając poczucie stabilności. Inaczej jest w królestwie niebieskim, gdzie chmury zaginają się do góry, aby wyrazić ruch i płynność. Te chmury oraz sposób, w jaki używa ich El Greco, aby stworzyć grupy sylwetek na różnych wysokościach, pomagają odseparować królestwo niebieskie od rzeczywistości i stworzyć wrażenie ruchu, które kontrastuje z bardziej statyczną sceną na dole.

Mimo, że królestwa ziemskie i niebieskie są rozdzielone, El Greco łączy je w swoim obrazie. Pochodnie i kije trzymane przez ludzi na Ziemi idą w górę, przecinając obrazową granicę między niebem a Ziemią. Sylwetki patrzą się w górę na niebo, skłaniając odbiorców do uniesienia wzroku, jak oni. Niektóre sylwetki także są odbiciem innych, które są za granicą dwóch sfer. Maryja i Jan Chrzciciel u stóp Chrystusa są zwróceni do środka, tak jak Święci Szczepan i Augustyn trzymający ciało Hrabiego Orgaza.

Środkowy i późny XVI wiek był erą Kontrreformacji, a Toledo było ważnym ośrodkiem świata katolickiego. Podczas Soboru Trydenckiego (1545–1563), w świetle ataków protestanckich broniona była istotna rola wstawiennictwa świętych. Obraz El Greco, wykonany tylko dwie dekady po Soborze, z przedstawieniem świętych w królestwie zarówno ziemskim jak i niebieskim, utwierdza duch Kontrreformacji i pięknie dowodzi, jak umiejętnie El Greco łączy zjawiska mistyczne i duchowe z życiem dookoła niego.

[1] Fray Hortensio Félix Paravicino y Arteaga, Obras posthumas, divines y humans (1641)

Esej autorstwa Dr. Lauren Kilroy-Ewbank

Church of Santo Tome, Toledo (includes video in Spanish)

Xavier Bray, El Greco (New Haven: Yale University Press and National Gallery Company, London, 2003).