If you're seeing this message, it means we're having trouble loading external resources on our website.

Jeżeli jesteś za filtrem sieci web, prosimy, upewnij się, że domeny *.kastatic.org i *.kasandbox.org są odblokowane.

Główna zawartość

Jak powstają i upadają imperia

Streszczenie

  • Imperium jest to państwo, które kontroluje duże terytorium, często zamieszkiwane przez różne ludy.
    • Imperia powstają i rosną wraz z rozwojem ich potęgi i wpływów i upadają w obliczu utraty kontroli nad zbyt dużą częścią terytorium lub gdy zostaną obalone.
    • Porównywanie tych procesów w różnych imperiach pozwala historykom lepiej je zrozumieć.

Czym jest imperium?

Z poprzednich lekcji znasz już kilka ważniejszych imperiów. Dla przypomnienia: imperium jest to państwo, które sprawuje polityczną kontrolę nad dużym obszarem zamieszkiwanym przez różnorodne ludy. Ta zcentralizowana władza często rządzi z jednej stolicy lub kilku głównych miast. Mamy tendencje do mówienia o imperiach jako o jednolitych strukturach, jednak ze względu na ogromną powierzchnie, jaką zajmowały, były często podzielone na mniejsze jednostki polityczne, zazwyczaj nazywane prowincjami.

Porównanie powstawania i rozwoju imperiów

Żeby imperium mogło powstać, jedno państwo musi przejąć kontrolę nad innymi państwami lub ludami. Żeby lepiej zrozumieć ten proces, historycy porównują ze sobą konkretne przykłady powstawania imperiów.
Porównując ze sobą imperia, historycy widzą podobieństwa i różnice w procesach ich powstawania i rozwoju. Perskie Imperium Achemenidów powiększyło się znacznie się w przeciągu mniej niż 30 lat panowania Cyrusa Wielkiego, a w przeciągu zaledwie 75 lat osiągnęło swoje maksymalne rozmiary. Dla porównania, Republika Rzymska została założona w VI w p.n.e., ale cesarstwo Rzymskie osiągnęło swoje maksymalne rozmiary dopiero w 117r n.e
Imperia powstają z różnych powodów. Perskie Imperium Achemenidów zostało stworzone głownie dzięki podbojowi. Imperium dynastii Maurjów powstało na bazie połączenia politycznego sabotażu, nawrócenia religijnego i podboju zbrojnego. Rzymianie mimo bycia społeczeństwem militarystycznym zazwyczaj nie stawiali sobie podboju nowego terytorium za cel. Angażowali się jednak w wiele wojen, a po pokonaniu wrogów zazwyczaj oferowali im pewien stopień rzymskiego obywatelstwa w zamian za lojalność.
Podsumowując, wzrost imperiów następuje poprzez uzyskanie politycznej kontroli nad sąsiednimi ziemiami i ludami. Może do tego dość drogą militarną, ekonomiczną lub kulturową - zazwyczaj przez połączenie ich!
Zatrzymaj się i pomyśl: Czego dowiedzieli się historycy dzięki porównywaniu procesów powstawania różnych imperiów?
Wybierz 1 odpowiedź:

Gwałtowna ekspansja – Alexander Macedoński

Alexander Macedoński jest uznawany za jednego z wielkich założycieli imperium w historii. Ale w jakim stopniu jego sukces był zasługą jego charakteru i umiejętności? Gwałtowna ekspansja imperium Alexandra był przykładem tego jak małe państwo może stać się ogromnym imperium. Pokazuje ona również, że zdarzenia i okoliczności spoza państwa centralnego także pełnią rolę w jego sukcesie w tworzeniu imperium.
Alexander Macedoński jest uznawany za jednego z wielkich założycieli imperium w historii. Ale w jakim stopniu jego sukces był zasługą jego charakteru i umiejętności? Gwałtowna ekspansja imperium Alexandra był przykładem tego jak małe państwo może stać się ogromnym imperium. Pokazuje ona również, że zdarzenia i okoliczności spoza państwa centralnego także pełnią rolę w jego sukcesie w tworzeniu imperium.
Mapa ukazująca ekspansję Macedonii.
Mapa ukazująca ekspansję Macedonii. Źródło obrazka: Wikipedia
Po tym jak Filip został zamordowany w roku 336 p.n.e., Alexander podjął się wielkiej kampanii, którą planował jego ojciec: podbój potężnego Imperium Perskiego. Aleksander posiadał niesamowite zdolności przywódcze, ale pomogła mu także niestabilność polityczna Persji. Podboje Alexandra przekonały wielu miejscowych władców zmiany strony. Odrzucali oni kontrolę Imperium Perskiego i woleli być posłuszni Alexandrowi. Aleksander nie wprowadzał drastycznych zmian w istniejących systemach administracyjnych – zamiast tego dostosowywał je do swoich potrzeb. W roku 327 sprawował już niezachwianą władzę nad całym Imperium Perskim.
Podbój dokonany przez Alexandra może być widziany zarówno jako ekspansja terytorialna, jak i jako zmiana władzy w istniejącym już imperium. Terytorium, które stanowiło kiedyś Imperium Perskie, prawie się nie zmieniło za rządów Aleksandra. Wiele czynników włączając w to warunki panujące w tym czasie w Imperium Perskim i wcześniejsze działania jego ojca, a także zdolności Aleksandra spowodowało, że jego kampania okazała się być sukcesem.
Zatrzymaj się i pomyśl: Czy kampania Alexandra mogła się udać, gdyby jego ojciec, Filip II nie podbił wcześniej Grecji?

Reforma wewnętrzna – sukces chińskiej dynastii Han

Dynastia Qin rządziła bardzo krótko – od 221 r p.n.e. do zaledwie 206 r p.n.e., ale w tym czasie zdołała stworzyć podstawy do biurokracji imperialnej, która została rozwinięta za czasów następnej panującej dynastii, dynastii Han. Qin Shi Huang, pierwszy cesarz z dynastii Qui zjednoczył ziemie i umocnił władzę podczas swoich podbojów, kończąc zarazem Okres walczących królestw w historii Chin. Za rządów Qina Shi Huanga cała władza skupiała się bezpośrednio w rękach cesarza.
Pierwszy cesarz dynastii Han, Han Gazou utrzymał wiele z biurokracji dynastii Qin, ale wprowadził mniej surowe edykty i zmniejszył podatki. Han Gazou otwarcie promował jako ideologie państwową Konfucianizm, który był tłumiony przez dynastię Qin, zachęcając przy tym poddanych do uczciwości i cnoty, zamiast utrzymywania władzy wyłącznie przez strach i ucisk.
Dodatkowo, władcy z dynastii Han prowadzili politykę konwersji kulturowej nowo podbitych ziem. Dzięki wysiłkowi podjętemu w celu wdrożenia etyki konfucjanizmu, władcy cesarze dynastii Han, stworzyli poczucie wspólnej tożsamości wśród różnorodnych etnicznie poddanych. Wierność centralnemu państwu była więcej niż tylko relacją polityczną lub ekonomiczną – była częścią tożsamości kulturowej.
Zatrzymaj się i pomyśl: Porównaj przymusową konwersje kulturową praktykowaną przez dynastię Han ze strategią stosowaną przez Alexandra w celu zapewnienia sobie lojalności nowych poddanych.

Porównanie upadku imperiów

Kiedy historycy mówią, ze imperium upadło, mają na myśli to, że jego państwo centralne przestało sprawować władzą nad rozległym obszarem. Do takiej sytuacji może dojść, gdy państwo centralne przestanie istnieć lub gdy straci ono kontrolę nad większością ziem zależnych. Ponieważ imperia są duże i złożone, kiedy historycy mówią o upadku imperiów, zazwyczaj chodzi im o długotrwały proces a nie pojedyncze wydarzenie.
Niektórymi z ogólnych czynników, którymi historycy posługują się do wyjaśnienia upadku imperiów są:
  • Problemy gospodarcze
    • Problemy społeczno-kulturowe
    • Problemy związane ze środowiskiem
  • Problemy polityczne.
Nie są to przyczyny same w sobie, a raczej kategorie przyczyn . Nie można na przykład powiedzieć „Rzym upadł z powodu polityki.” Trzeba przyjrzeć się poszczególnym czynnikom politycznym, takim jak np. wpływ wojen domowych. Chociaż te kategorie są pomocne kiedy rozmawiamy o upadkach imperiów, nie da się znaleźć pojedynczej przyczyny upadku wszystkich imperiów.

Gwałtowny upadek – Persja Achemenidów

Chociaż przed najazdem Aleksandra, w Imperium perskim pojawiały się konflikty wewnętrzne, całość pozostawała niezachwiana przez większości V i IV w p.n.e.. Istnienie podziałów wewnętrznych sprawiło jednak, że Persja była podatna na ataki najeźdźców liczących na odebranie jej terytorium.
W 334 r p.n.e. Aleksander Macedoński najechał na Imperium Perskie. W roku 330 p.n.e. król Persji Dariusz III został zamordowany przez jednego ze swoich dowódców, a Aleksander zagarnął perski tron dla siebie, ale nie zmienił urzędników ani instytucji w miastach które podbił. Pod tym względem można widzieć Aleksandra po prostu jako kolejnego króla Persji. Zamiast zniszczyć Perskie państwo centralne, Aleksander przejął je jako nowy władca.
Kiedy w 323r p.n.e. Aleksander umarł nie pozostawiając po sobie spadkobiercy, dowódcy jego wojsk podzielili imperium między siebie. Dopiero w tym momencie państwo centralne Persji upadło i zostało zastąpione kilkoma walczącymi ze sobą państwami. Podział ten nastąpił zaledwie w przeciągu kilku lat.
Podsumowując, czynniki które miały wpływ na upadek Persji dynastii Achemenidów miały tło polityczne i militarne. Wewnętrzne podziały polityczne doprowadziły do militarnego osłabienia imperium.
Mapa pokazująca podział imperium Aleksandra między jego dowódców.
Podział imperium Aleksandra między jego dowódców. Źródło: Wikimedia
Zatrzymaj się i pomyśl: Który z poniższych faktów może służyć do poparcia tezy, że imperium perskie nie upadło aż do śmierci Aleksandra?
Wybierz 1 odpowiedź:

Powolna śmierć imperium — indyjska dynastia Gupta

Dynastia Gupta władała potężnym imperium w północnych Indiach mniej więcej w latach 320- 550n.e. Dynastia ta osiągnęła szczyt swojej władzy około 450r n.e., jak pokazuje mapa poniżej. Jednak od około 450r n.e. imperium Guptów musiało zmierzyć się z na najazdami Heftalitów (czasem nazywanych Białymi Hunami) na swoje północnozachodnie tereny. Te nieprzerwane ataki wyczerpały zasoby finansowe oraz militarne imperium Guptów i doprowadziły do trwającego sto lat stopniowego upadku imperium.
Mapa ilustrujaca dobrze koncept państwa centralnego sprawującego władzę nad otaczającymi je terytoriami. Zwróć uwagę, że państwo centralne jest mniejsze od niż całość ziem które kontroluje.
Powyższa mapa dobrze ilustruje koncept państwa centralnego sprawującego władzę nad otaczającymi je terytoriami. Zwróć uwagę, że państwo centralne jest mniejsze od niż całość ziem, które kontroluje. Źródło obrazka: Wikimedia, Woudloper, CC BY-SA 4.0
Ciągłe walki a Białymi Hunami sprawiły, że do roku 500 n.e. Imperium Guptów straciło znaczną część swojego północnozachodniego terytorium. W 528r n.e. Guptowie byli w stanie pozbyć się Heftalitów, jednak po długotrwałym konflikcie państwo pozostało biedne i słabe. Przez następne kilkadziesiąt lat różne regiony uwalniały się spod kontroli Guptów, natomiast sąsiednie państwa, takie jak królestwo Vakataka czy Malwa rosły w siłę.
W 550 r n.e. istniało już imperium Guptów już nie istniało, ale niewielkie królestwo Guptów pozostało na mapie przez jeszcze około sto lat. Imperium Guptów jest przykładem upadku imperium, po którym państwo centralne nadal istnieje, ale nie jest niezdolne do dalszego sprawowania władzy poza swoim ograniczonym terytorium. Zupełnie inaczej było w przypadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego, w którym to Ostatni cesarz został pozbawiony władzy, co zakończyło istnienie centralnego państwa Rzymu.
Podsumowując, czynniki które miały wpływ na upadek imperium Guptów miały tło militarne i gospodarcze. Problemy gospodarcze wynikły z wojen które imperium było zmuszone prowadzić. To z kolei doprowadziło do osłabienia politycznego, przez co władza centralna została osłabiona i straciła kontrolę nad terytorium.
Zatrzymaj się i pomyśl: Porównaj upadek Imperium Guptów do upadku Imperium Achemenidów.

Najwazniejsze punkty

  • Imperia powstają i upadają z szeregu różnych przyczyn.
  • Historycy często dzielą te przyczyny na polityczne, gospodarcze, społeczno-kulturowe oraz związane ze środowiskiem.
  • Porównywanie konkretnych przyczyn oraz skutków powstawania i upadków różnych imperiów, pozwala nam lepiej zrozumieć koncept imperium niezależnie od czasu i miejsca.

Chcesz dołączyć do dyskusji?

Na razie brak głosów w dyskusji
Rozumiesz angielski? Kliknij tutaj, aby zobaczyć więcej dyskusji na angielskiej wersji strony Khan Academy.