Rozwój państw i imperiów islamskich

W okresie kilkuset lat, Islam rozprzestrzenił się z miejsca swojego pochodzenia na Półwyspie Arabskim aż do dzisiejszej Hiszpanii na zachodzie oraz północnych Indii na wschodzie.

Islam przybył na te tereny wieloma drogami. Czasem poprzez wielkie karawany, bądź też statki przemierzające rozległe sieci handlu lądowego i morskiego, innymi razy przenoszony był poprzez podboje militarne, oraz pracę misjonarzy. Kiedy kultura oraz idee islamskie stykały się z nowymi społeczeństwami, były często wyrażane na wiele wyjątkowych sposobów, przez co ostatecznie przybrały wiele różnych form.

Aby być w stanie zrozumieć bogatą historię Islamu, warto zacząć od kontekstu historycznego oraz wydarzeń, które doprowadziły do rozprzestrzenienia się Islamu. Na przykład, Islam początkowo rozprzestrzenił się poprzez podboje militarne muzułmańskich Arabów, co miało miejsce krótko po zapoczątkowaniu Islamu. Niemniej, tylko niewielka część ludności, jaka znalazła się pod panowaniem Arabów muzułmańskich zaadoptowała Islam. Dopiero wieki później, pod koniec 11-tego wieku, większość poddanych imperiów islamskich składała się z muzułmanów.

Ścieżki rozprzestrzeniania się Islamu poprzez handlarzy, misjonarzy oraz pielgrzymów bardzo różniły się w swojej naturze. Wymiany tego rodzaju powoli wywierały wpływ na miejscową ludność i prowadziły do zwiększenia ilości nawróceń na Islam. Idee Islamu rozprzestrzeniały się szlakami handlu oraz pielgrzymek, mieszały się z lokalnymi kulturami i przeistaczały w nowe wersje oraz interpretacje tej religii.

Kolejną ważną rzeczą, o której należy pamiętać, jest to, że nie wszystkie podboje militarne były prowadzone przez siły zbrojne Arabów i Muzułmanów. We wczesnej historii Islamu, w okresie panowania Kalifów Prawowiernych - pierwszych czterech kalifów, czy dziedziców, w latach 632- 661 n. e.- i kalifatu Umajjadów, siły zbrojne Arabów muzułmańskich szybko się rozbudowały. Podczas rządów Abbasydów, w skład administracji państwowej wchodziło więcej urzędników o niearabskim oraz niemuzułmańskim pochodzeniu. W późniejszym okresie, w którym kalifat Abbasydów zaczął chylić się ku upadkowi, wyłoniło się wiele mniejszych politycznych jednostek, niektóre z nich niebędące pod wpływami arabskimi i muzułmańskimi. Ugrupowania te rozwijały się na swój sposób, adoptując i przedstawiając różne interpretacje Islamu, próbując umocnić zakres swojej władzy w różnych regionach.

Kolejną ważną rzeczą, o której należy pamiętać, jest to, że nie wszystkie podboje militarne były prowadzone przez siły zbrojne Arabów i Muzułmanów. We wczesnej historii Islamu, w okresie panowania Kalifów Prawowiernych - pierwszych czterech kalifów, czy dziedziców, w latach 632- 661 n. e.- i kalifatu Umajjadów, siły zbrojne Arabów muzułmańskich szybko się rozbudowały. Podczas rządów Abbasydów, w skład administracji państwowej wchodziło więcej urzędników o niearabskim oraz niemuzułmańskim pochodzeniu. W późniejszym okresie, w którym kalifat Abbasydów zaczął chylić się ku upadkowi, wyłoniło się wiele mniejszych politycznych jednostek, niektóre z nich niebędące pod wpływami arabskimi i muzułmańskimi. Ugrupowania te rozwijały się na swój sposób, adoptując i przedstawiając różne interpretacje Islamu, próbując umocnić zakres swojej władzy w różnych regionach.

Nie- muzułmańscy poddani niezbyt sprzeciwiali się swoim nowym władcom arabsko-muzułmańskim. Długi okres niestabilności i niezadowolenia wywołał dosyć mieszane nastawienie poddanych wobec ich dotychczasowych panujących. Podobnie do innych cesarstw, pierwsze cesarstwa arabsko-muzułmańskie zbudowane zostały w kontekście realiów politycznych ich społeczeństw sąsiednich.

W okresie panowania Kalifów prawowiernych, siły zbrojne arabsko- muzułmańskie wykroczyły poza Półwysep Arabski, przesuwając się na terytoria sąsiadujących cesarstw bizantyjskiego oraz Sasanidów. Nieustanne walki pomiędzy cesarstwami, a także z innymi lokalnymi grupami jak Turcy, w połączeniu z problemami gospodarczymi, chorobami oraz problemami środowiskowymi, znacząco je osłabiły. Najeźdźcy arabsko- muzułmańscy wykorzystali tę sytuację; mieli bardzo dobrą znajomość taktyki wojskowej Bizancjum oraz Sasanidów, służąc uprzednio w siłach zbrojnych obydwu cesarstw.

Osłabione i podupadające cesarstwa bizantyjskie oraz Sasanidów wraz z terenami rozciągającymi się na wschód i zachód od ich granic zostały szybko opanowane przez wojska arabsko- muzułmańskie.

Większość podbojów została przeprowadzona podczas panowania drugiego kalifa, Umara, który sprawował władzę w latach 634 do 644. Okres panowania Kalifów prawowiernych i fala militarnych zwycięstw odniesionych w tym czasie przyczyniły się do stworzenia ogromnego imperium. Motywy tej ekspansji były religijne jak i polityczne, co było typowe dla tego okresu.

Zdecydowaną przewagą Kalifów prawowiernych była ich zdolność do utrzymania stabilności i jedności wśród plemion arabskich. Odmienne, często zwaśnione plemiona połączyły się w spójną siłę polityczną, częściowo dzięki obietnicy podboju militarnego. Niemniej, zjednoczenie to było niepewne i ostatecznie pojawiły się rozbieżności, które zdezorganizowały instytucje religijne oraz państwowe w kolejnych stuleciach.

Kalifom prawowiernym przypisuje się, i słusznie podboje militarne, ale czy Islam naprawdę rozprzestrzenił się dzięki ich podbojom? Ich dosyć krótki okres panowania nie spowodował znaczącej fali nawróceń na Islam, czy też rozwoju rozbudowanych instytucji politycznych. Dopiero podczas panowania Dynastii Umajjadów- w latach 661-750- kultura muzułmańska i arabska doświadczyła rozkwitu. Dynastia Abbasydów- panująca w latach 750-1258- pogłębiła i umocniła zachodzące przemiany kulturowe.

Przed dynastią Umajjadów, władza islamska nie była scentralizowana. Siły zbrojne znajdowały się pod zwierzchnictwem kalifatu, struktury politycznej pod przywództwem muzułmańskiego włodarza, kalifa, uznawanego za religijnego oraz politycznego następcę proroka Mahometa. Początkowy kalifat miał silną armię i budował miasta garnizonowe, ale nie stworzył rozbudowanej administracji rządowej. Kalifat przeważnie zachowywał istniejące już struktury rządowe oraz kulturę, natomiast władzę sprawował poprzez naczelników wraz ze skarbnikami w celu poboru podatków.

Kalifat prawowiernych nie opierał się też za zasadach praw dynastii, co oznacza, że władza polityczna nie była przekazywana z pokolenia na pokolenie.${}^1$‍ Wynika z tego, iż w okresie tym plemiona arabskie zachowały swój własny system wybierania przywództwa w oparciu o lokalne klany.

Niemniej, aby móc utrzymać tak ogromne imperium, potrzebne były solidne struktury państwowe.To właśnie Umajjadowie zaczęli je rozwijać, często wzorując się na strukturach administracji sąsiednich cesarstw, bizantyjskiego czy Sasanidów. Podczas panowania Umajjadów powstał islamski scentralizowany system polityczny oparty na dynastii.

Umajjadzi przenieśli stolicę z Mekki do Syrii oraz zastąpili tradycje plemienne cesarskim systemem rządowym, w którym władzę sprawował monarch. Język arabski zastąpił jako język administracyjny grekę, perski oraz koptyjski, co przyczyniło się do umocnienia tożsamości arabsko-islamskiej. Wyłoniła się w tym czasie zauważalna hierarchia arabska, w której nie-Arabowie zajmowali drugorzędną pozycję. Umajjadzi zaczęli wybijać islamskie monety, a także rozwinęli bardziej rozbudowaną biurokrację, w której rządzący, nazywani wezyrami, nadzorowali mniejsze polityczne jednostki.

Umajjadzi nie wymuszali na swoich poddanych nawrócenia, w związku z czym, większość z nich nie przeszła na Islam. Jako że innowiercy byli zobowiązani do płacenia specjalnego podatku, Umajjadzi mogli w ten sposób sfinansować ich polityczną ekspansję.

Dojście do władzy nie było dla Umajjadów łatwe. Okres przejścia między panowaniem Kalifów prawowiernych a pierwszymi Umajjadami był pełen konfliktów oraz zagorzałych dyskusji na tematy takie jak: charakter przywództwa islamskiego oraz władzy religijnej. Konflikty te doprowadziły do znaczących rozłamów pomiędzy Sunitami, Szyitami oraz Ibadytyzmem.

Wiele grup uważało Umajjadów za skorumpowanych oraz rządzących bezprawnie, niektórzy z nich będący w bezpośrednim otoczeniu nowych przywódców. Ci z kolei uzasadniali swoją prawowitość dzięki wspólnemu rodowodowi z prorokiem Mahometem, poprzez jego wuja, Abbasa. Ostatecznie doprowadzili oni do wybuchu buntu przeciw Umajjadom, doprowadzając do władzy kalifat Abbasydów.

Abbasydzi wyznaczyli sobie jako cel rozgraniczenie między nowym przywództwem a ich poprzednikami, Umajjadami, choć wiele nadal ich łączyło. Styl przywództwa Abbasydów był nadal scentralizowany i opierał się na dynastii. Niemniej, zmienili oni system hierarchii społecznej, tworząc bardziej przychylny system rządowy w Bagdadzie, mieście bardziej kosmopolitycznym. Rozgraniczenie między Muzułmanami arabskimi i nie-arabskimi zmalało, a kultura perska zaczęła odgrywać coraz większą rolę na dworze Abbasydów.

Kultura oraz sztuka islamska przechodziła swój okres rozkwitu w czasie panowania Abbasydów. Okres ten zapoczątkował złoty wieku Islamu. Uczeni religijni, nazywani ulemami rozwinęli bardziej sprecyzowane instytucje religijne, biorąc na siebie również obowiązki sędziowskie i rozwijając system prawny. To właśnie w tym okresie spora ilość poddanych przeszła na Islam. Kierowani wieloma powodami, takimi jak wiara i poglądy, część z nich chciała też uniknąć płacenia podatków nałożonych na nie-Muzułmanów. Kultura Islamu, w efekcie, rozprzestrzeniła się na cały obszar rozległego imperium Abbasydów.