Cywilizacje andyjskie i Chavín

Cywilizacja Caral, znana też jako cywilizacja Norte Chico, była złożonym społeczeństwem, czyli ludzie mieli swoje wyspecjalizowane oraz wzajemnie połączone role. Była położona wzdłuż środkowo-północnej części wybrzeża dzisiejszego Peru i istniała mniej więcej w latach 3500-1700 p.n.e. Niektórzy uważają ją za najstarszą znaną cywilizację Ameryk, lecz inni z kolei utrzymują, że odnaleziono zbyt mało dowodów na wykształtowanie się politycznych, ekonomicznych i religijnych struktur, by móc nazwać społeczeństwo Caral prawdziwą cywilizacją. Na przykład uczeni, którzy studiują osiedla Caral przyjmują, że do zarządzania nimi potrzebna był wydajny system polityczny, ale nie udzielono jeszcze odpowiedzi na pytania, jak właściwie organizowane było wznoszenie tych projektów budowlanych.

Najbardziej imponującym osiągnięciem społeczeństwa Caral są ich monumentalne projekty architektoniczne, w tym duże wały i platformy ziemne oraz obniżone okrągłe place miejskie. Kompleks miejski Caral zajmuje ponad 80 hektarów, a u szczytu zamieszkiwało go około 3 tysięcy ludzi. Plan miasta, z jego centralnym placem i świątyniami otoczonymi przez domostwa, był używany przez inne andyjskie cywilizacje przez następne 4 tysiące lat.

Większość miast znajdowała się przy jednej z trzech rzek tego regionu. Było to podstawą irygacji, która pozwalała na uprawę bawełny w dużej skali. Dowody na uprawę zbóż są mniej widoczne. Dowody archeologiczne sugerują korzystanie z technik włókienniczych do produkcji ubrań i sieci rybackich, co popiera teorię o uprawie bawełny.

Nie znaleziono naczyń ani skorup z ceramiki, często używanych do przechowywania i przygotowywania żywności. Niektórzy uczeni sugerują, że cywilizacja Caral nadwyżkę żywności pozyskiwała z wody, a nie ze zbóż, których skuteczną uprawę uważa się za konieczną w rozwoju innych starożytnych cywilizacji. To jeden z powodów, dlaczego nie wszyscy uczeni uważają Caral za "prawdziwą cywilizację".

Wśród artefaktów znajdują się flety z kości ptaków oraz cynki - rodzaj instrumentu muzycznego podobnego do fletu, wykonanego z kości jelenia lub lamy. Te zwierzęta dostarczały też mięsa. Prawie na pewno polowano na nie, a nie udomawiano.

Jednym z najbardziej fascynujących artefaktów znalezionych w Caral jest kawał bawełnianego sznura, zwanego kipu. Kipu było używane przez wiele andyjskich społeczeństw, w tym Inków, którzy wciąż używali tego systemu w XVI wieku, kiedy Hiszpanie dotarli do Ameryki Południowej. Kipu składało się z serii sznurów z supełkami, które umożliwiały liczenie oraz zapisywanie transakcji i innych informacji. Wraz z wątpliwościami dotyczącymi żywności, debaty wokół tego czy kipu można uznać za przykład pisma nie pozwalają osiągnąć porozumienia w sprawie tego, czy Caral było cywilizacją.

Cywilizacja Chavín rozwinęła się na wyżynach północnych Andów na terenie dzisiejszego Peru pomiędzy 900 a 250 r p.n.e., mniej więcej tysiąc lat do upadku Caral. Znajdowała się w dolinie rzeki Mosna, gdzie Rio Mosna zlewa się z Rio Huachecsa.

Cywilizacja Chavín nosi nazwę od świątyni w Chavín de Huántar, robiącego największe wrażenie miejsca związanego z tą kulturą. Jak wszystkie cywilizacje, społeczeństwo Chavín rozwijało się i zmieniało z biegiem czasu. W latach 900-500 p.n.e. zaledwie kilkuset ludzi żyło w pobliżu świątyni. Sama świątynia zapewne była ośrodkiem ważnych religijnych ceremonii, na które ludzie ściągali ze znacznych odległości. Około roku 500 p.n.e. liczba ludzi żyjących w otoczeniu świątyni się zwiększyła, ukończono też renowacje i przebudowę świątyni, by mogła pomieścić większy tłum. Mniej więcej w tym czasie udomowiono lamy oraz wzmógł się handel zagraniczny, co widać po materiałach niepochodzących od Chavín. To z kolei świadczy o rozwoju gałęzi ekonomii odpowiedzialnej za wytwarzanie dóbr na sprzedaż.

W latach od 400 do 200 p.n.e. populacja Chavín znacznie się rozrosła i pojawiło się więcej miast. Z tego okresu pochodzą też produkty wyspecjalizowanej ceramiki, co wskazuje na rozwój miejscowego rzemiosła oraz zapewne produkcji żywności, jako że naczynia ceramiczne często służyły do przechowywania żywności.

Unikalne ukształtowanie geograficzne osady Chavín - w widłach dwóch rzek i w otoczeniu wysokich dolin - umożliwiało uprawę zarówno kukurydzy na polach blisko rzek, jak i lubiących wyższe części gór ziemniaków. Widoczny motyw większych miejscowości na dnie doliny otoczonej przez wioski na wzgórzach mógł służyć praktycznemu wykorzystaniu możliwości rolnych istniejących na tak zróżnicowanym terenie.

Obok kukurydzy i ziemniaków lud Chavín uprawiał też komosę ryżową i budował systemy irygacyjne by nawadniać te uprawy. Używali też udomowionych lam jako zwierząt jucznych i źródło pożywienia. Powszechną metodą konserwowania mięsa lamy było suszenie go, dzięki czemu stawało się, jak mówi się w andach, ch'arki - stąd wzięły się paski mięsa jerky!

Projekt świątyni w Chavín de Huántar świadczy o zaawansowanych technikach budowlanych, dostosowanych do górskiego krajobrazu Peru. By uniknąć podtopień i w efekcie zniszczenia świątyni w porze deszczowej, lud Chavín stworzył system drenarski z kanałami pod blokiem świątyni.

Dzieła sztuki Chavín miały swój styl, pierwszy tak szeroko rozpowszechniony i rozpoznawalny w całych Andach, a sama świątynia jest najbardziej dramatycznym wyrazem tego stylu. Stara świątynia zawiera Lanzón, 4,5 metrowy granitowy słup wyrzeźbiony w kształt najważniejszego bóstwa Chavín. Nazwa Lanzón odnosi się do samej skały i po hiszpańsku oznacza lancę (włócznię), którą według Hiszpanów rzeźba przedstawiała.

Ponieważ lud Chavín nie pozostawił żadnych zapisków, a cywilizacja nie istniała już w czasie, gdy przybyli tam Hiszpanie, imię tego bóstwa w ich języku pozostaje nieznane. Lanzón usytuowano w centralnej pieczarze labiryntu podziemnych korytarzy pod świątynią. Lanzón zapewne przedstawiał duchową oś łączącą niebiosa, ziemię i świat podziemny.

Also near the temple was the Tello Obelisk, a giant sculpted shaft of granite. The obelisk features images of plants and animals—including caimans, birds, crops, and human figures—and may portray a Chavín creation myth. Though its purpose has not been fully deciphered by archaeologists, the obelisk seems to have been aligned on an axis with the Lanzón and thus may have also served as a sort of spiritual or astrological marker. This indicates that the Chavin possessed some knowledge of astronomy.

Lud Chavín rafinowali złoto i używali wczesnych metod topienia metalu i lutowania - łączenia dwóch kawałków metalu innym, łatwiej topliwym, służącym za coś w rodzaju kleju. Świątynia ozdobiona jest wytworami ich sztuki, rytymi, rzeźbionymi i kształtowanymi z gliny. Wizerunki kotów - zwykle jaguarów - miały znaczenie religijne i widać je w wielu figurkach i rytach. Kolejnym częstym motywem są orły. Znaczenie tych dzieł jest ciężkie do odczytania, jako że tworzono je z myślą o samych wysokich kapłanach.

Religia Chavín niewiele wspomina o wojnie, a miasta nie mają charakteru obronnego. Obywatele byli zapewne kontrolowani przez połączenie presji religijnej z warunkami naturalnymi. Andy i Pacyfik to naturalne bariery, które zmuszały do osadnictwa i podróżowania głównie po skrawku wybrzeża, jak wynika z mapy powyżej.

Struktury polityczne Chavín nie są do końca jasne, lecz fakt istnienia świątyni i braku szerszego dostępu do objaśnienia znalezionych tam symboli sugeruje istnienie hierarchii o charakterze religijnym lub duchowym.

Konstrukcja i późniejsza przebudowa świątyni wymagała dużych nakładów pracy, musiał więc istnieć jakiś system organizacyjny i sposób motywacji. Popularna teoria zakłada istnienie niewielkiej, elitarnej grupy szamanów - ludzi sądzonych o umiejętność kontaktowania się ze światem duchowym - którzy utrzymywaliby swoją władzę dzięki swoim umiejętnościom.