Hetyci i starożytna Anatolia

Hetyci to starożytny indoeuropejski lud, który przeprowadził się do Azji Mniejszej i utworzył imperium ze stolicą w Hattusa na obszarze Anatolii (dzisiajsza Turcja) około roku 1600 p.n.e.

Imperium Hetytów osiągnęło swój szczyt w połowie XIII stulecia p.n.e. kiedy objęło większość Azji Mniejszej, północny Lewant i górną Mezopotamię.

Jak wiele innych indoeuropejskich ludów, Hetyci byli zdolni do długich podróży i migracji, gdyż umieli posługiwać się końmi. Upowszechnianie się wynalazków, na przykład koła i wozu, których używano w starożytnej Mezopotamii i innych starożytnych cywilizacjach w tym obszarze również służyło cywilizacjom opartym zarówno na pasterstwie jak i na rolnictwie.

Po mniej więcej 1180 r. p.n.e. imperium upadło i rozbiło się na kilka niezależnych neohetyckich - nowo hetyckich - miast-państw, z których niektóre przetrwały do VIII wieku p.n.e.

Hetycki to język z rodziny indoeuropejskiej, czyli jest spokrewniony z językami używanymi dziś w Amerykach, Europie i Zachodniej oraz Południowej Azji.${}^1$‍ Hetyci są tak nazwani ze względu na to, że XIX wieczna archeologia utożsamiała ich z Hetytami wspomnianymi w Biblii. Hetyci są tam wspomniani pośród ludów żyjących obok Izraelitów.

Chociaż ich cywilizacja kwitła podczas epoki brązu, która zaczęła się około roku 3000 p.n.e., Hetyci byli pionierami epoki żelaza i zaczęli je obrabiać około roku 1400 p.n.e. Miało to duże znaczenie, gdyż narzędzia i broń wytwarzane przez Hetytów z żelaza i stali były lepszej jakości od tych wykonanych z brązu. Istnieje kilka teorii na temat tego jak Hetyci rozwinęli tę technikę. Niektórzy uczeni uważają, że Hetyci eksperymentowali z metalurgią przez wiele lat, co ostatecznie doprowadziło ich do odkrycia sposobu na wytapianie żelaza, które zaczyna płynąć w wyższej temperaturze niż miedź czy cyna. Możliwe też, że Hetyci nauczyli się tego od ludów z gór Zagros w zachodnim Iranie. Partnerzy handlowi Hetytów w Asyrii i Egipcie kupowali bardzo dużo produktów z żelaza.${}^2$‍

Po roku 1180 p.n.e. na skutek ogólnego zamieszania na obszarze Lewantu oraz nagłego napływu Ludów Morza - grup nieznanej narodowości, które z morza atakowały śródziemnomorskie i ęgipskie miasta - królestwo rozpadło się na kilka niezależnych neohetyckich miast-państw.${}^3$‍ Źródłem wiedzy o Hetytach są głównie teksty zapisane pismem klinowym znalezione na obszarze ich byłego imperium oraz listy dyplomatyczne i handlowe, które wymieniali z Egiptem i cywilizacjami Bliskiego Wschodu. Pismo klinowe sugeruje pewne powiązania z imperiami Mezopotamii, charakter tego powiązania mógł być pokojowy, lub też był on skutkiem podboju przez Hetytów innej grupy z centralnej Anatolii, Hatti, którzy mieli powiązania z Sumerami - imperium z Mezopotamii. Tak czy inaczej, pismo z Mezopotamii zostało przejęte przez Hetytów.

Głową państwa Hetytów był król, zaraz po nim następca tronu - jeden z synów króla. Jednakże niektórzy urzędnicy zarządzali poszczególnymi organami władzy, toteż król nie kontrolował kompletnie całego rządu. Istniał na przykład Naczelnik Straży Królewskiej, Naczelnik Skrybów - zarządzał biurokracją - a nawet Naczelnik Służby od Wina!

Codzienne życie i kultura Hetytów pozostają dla nas tajemnicą, gdyż ich dokumenty zajmują się głównie królami i ich kampaniami. Wiadomo nam, że Hetyci zapisywali swój własny indoeuropejski język za pomocą pisma akadyjskiego i używali cylindrów do uwierzytelniania dokumentów i oznaczania własności, jak robili to ludzie z Mezopotamii, co sugeruje połączenie między tymi dwoma kulturami.

Jednakże Hetyci mogli nauczyć się mezopotamskich zwyczajów od podbitych Hatti, ludu z Anatolii który miał dawniejsze powiązania z Sumerami z Mezopotamii. Szczegóły życia i kultury, o tyle i o ile je poznaliśmy, wydają się być wariacją życia i kultury Hatti. Nie znamy jednak dokładnej natury więzi pomiędzy tymi dwoma grupami, powodem jest niewielka ilość źródeł.${}^4$‍

Bogowie burz zajmują wysokie miejsce w hetyckim panteonie - zbiorze wszystkich bóstw religii politeistycznej. Tarhun określany był jako Zdobywca, Król Kummi, Król Niebios i Pan kraju Hatti. Był to bóg wojny i zwycięstwa, szczególnie przeciwko obcym mocarstwom. Może to wskazywać, jak wysoko Hetyci cenili wojsko.

Jedną z bitew, z których Hetyci są znani, jest bitwa pod Kadesz stoczona z egipskim faraonem Ramzesem II w 1274 r. p.n.e. Ta bitwa jest szczególnie ważna, gdyż obie strony ogłosiły zwycięstwo, co doprowadziło do pierwszego znanego w historii świata traktatu pokojowego w 1258 r. p.n.e.

Hetyci czynili postępy w drodze do imperium egipskiego i sprawiali kłopoty faraonowi Tutmesowi III. Faraon Ramses II postanowił wygnać Hetytów ze swoich granic. Miał nadzieję zyskać przewagę przechwytując miasto Kadesz, centrum handlowe pod władzą Hetytów. Ramzes wyruszył z Egiptu na czele 20 tysięcy żołnierzy w czterech dywizjach by walczyć z wojskami Muwatalliego, króla Hetytów.

Egipcjanie i Hetyci byli liczebnie dość równi, stąd prawdopodobnie obie strony mogły ogłosić zwycięstwo. Egipskie rydwany były szybsze, gdyż miały tylko dwóch ludzi na pokładzie, podczas gdy załoga tych hetyckich składała się z trzech osób, dzięki czemu można było wyrzucać więcej oszczepów. Połączenie rydwanów i broni z żelaza, które jest twardsze niż brąz, oznacza że wojska Egiptu i Hetytów były jednymi z najbardziej zaawansowanych w owym czasie na świecie. Obydwie cywilizacje szczyciły się silną władzą państwową i zdolnością wysłania wojsk na wojnę w celu walki o kontrolę nad swoim imperium.

Ramzes ogłosił w Egipcie wielkie zwycięstwo: utrzymywał, że pokonał wroga w bitwie. Muwatalli też ogłosił zwycięstwo gdyż nie stracił Kadesz. Traktat z Kadesz - pierwszy traktat pokojowy - jest ważnym dokumentem, gdyż pokazuje zdolność wielkich cywilizacji do określenia, czy są ze sobą w stanie wojny, czy też nie.${}^5$‍