Główna zawartość
Kurs: Historia świata > Rozdział 1
Lekcja 6: Starożytne Indie- Cywilizacje w dolinie Indusu
- Cywilizacje w dolinie Indusu
- Cywilizacja doliny Indusu - film z polskimi napisami
- Okres wedyjski - film z polskimi napisami
- Powiązania sanskrytu z angielskim (i polskim) - film z polskimi napisami
- Hinduizm: centralne ide: Brahman, atman, samsara i moksza - film z polskimi napisami
- Starożytne Indie
© 2024 Khan AcademyWarunki użytkowaniapolitykę prywatnościInformacja o plikach cookie
Cywilizacje w dolinie Indusu
Streszczenie
- Cywilizacja doliny Indusu, istniejąca między 3300 a 1300 r. p.n.e., zwana też cywilizacja harappańską, rozciągała się od dzisiejszego północno-wschodniego Afganistanu do północno-zachodnich Indii.
- Do ważnych innowacji tej cywilizacji zalicza się ustandaryzowanie miar i wag, rzeźbienie pieczęci jak i metalurgię wykorzystującą miedź, brąz, cynę i ołów.
- Mało wiadomo o piśmie cywilizacji harappańskiej, przez co również mało wiemy o jej instytucjach i sposobie zarządzania.
- Kres cywilizacja położyła prawdopodobnie zmiana klimatu i migracje.
Czas i miejsce
W roku 1856 brytyjscy urzędnicy kolonialni zajmowali się nadzorowaniem budowy linii kolejowej łączącej miasta Lahore i Karachi w dzisiejszym Pakistanie i biegnącej wzdłuż doliny Indusu.
Podczas prac robotnicy napotkali na suchym terenie wiele wypalanych w ogniu cegieł. Odkryto setki tysięcy podobnych do siebie rozmiarem i kształtem cegieł, a niektóre z nich wydawały się być naprawdę bardzo stare. Nie zdając sobie sprawy z tego, że mają w rękach starożytne artefakty, robotnicy wykorzystywali te cegły do kładzenia podbudowy pod torowisko. Niebawem pośród cegieł zaczęli znajdować również przedmioty wykonane ze steatytu, niektóre o wysokich walorach artystycznych.
Chociaż pierwsze prace wykopaliskowe odbyły się dopiero w latach 20. XX wieku, nie wiedząc o tym robotnicy ci natknęli się na ślady cywilizacji doliny Indusu, zwanej inaczej cywilizacją harappańską, od Harappy, pierwszej odkopanej osady, na terenie ówczesnej prowincji Punjab w Brytyjkich Indiach, która dzisiaj znajduje się w Pakistanie. Na początku archeologowie sadzili, że odnaleźli ruiny imperium dynastii Maurjów, która kontrolowała starożytne Indie miedzy około 322 a 185 r. p.n.e.
Zanim miasta należące do cywilizacji harappańskiej zostały odkryte, uczeni uważali, że cywilizacja w Indiach zaczęła rozwijać się dopiero, gdy asyryjscy imigranci z Persji i Azji Centralnej, przybyli do tego regionu około 1250 r. p.n.e.. Odkrycie starożytnych miast harappańskich obaliło ten pogląd i przesunęło domniemany czas powstania cywilizacji w dolinie Indusu o 1500 lat wstecz, co oznacza, że cywilizacja ta powstała w zupełnie innych warunkach niż wcześniej sądzono.
Uczeni cały czas starają się dopasować do siebie fragmenty informacji, jakie mamy na temat tej tajemniczej cywilizacji, jednak od czasu jej odkrycia udało nam się już wiele dowiedzieć. Cywilizacja zdaje się pierwotnie pochodzić z osady o nazwie Mehrgarh leżącej u stop pasma górskiego w Balochistanie, prowincji obecnego Pakistanu.
Historia cywilizacji doliny Indusu jest często dzielona na 3 fazy: okres wczesnoharappański od 3300 do 2600 r. p. n. e., okres dojrzałej kultury harappańskiej od 2600 do 1900 r., p.n.e. i okres późnoharappański od 1900 do 1300 r. p. n. e.
W okresie największego rozkwitu cywilizacja doliny Indusu mogła liczyć nawet ponad 5 milionów ludzi. W kulturze tej możemy zaobserwować planowanie miast – jest to polityczno-techniczny proces obejmujący gospodarowanie ziemią i planowanie przestrzeni miejskiej. W miastach tych budowano domy z cegły, systemy dostarczania wody do domostw i odwodnienia, jak i zgromadzenia dużych budynków nieprzeznaczonych do mieszkania.
Cywilizacja doliny Indusu, zaczęła podupadać około 1800 r. p. n. e. Dane archeologiczne pokazują, że prawdopodobnie ustał wtedy handel z Mezopotamią (dzisiejszy Irak). Skomplikowane systemy odwodnienia zostały zaniedbane i pozatykały się lub po prostu wybudowano na nich nowe budynki. Pismo zaczęło zanikać a ludzie odeszli od użycia w handlu i przy poborze podatków systemu ustandaryzowanych miar i wag.
Infrastruktura miejska i architektura
Do roku 2600 p. n. e. niewielkie niegdyś osady z okresu wczesnegoharappańskiego rozwinęły się już do dużych ośrodków miejskich Do miast tych należały między innymi Harappa, Ganeriwala i Mohenjo-daro w dzisiejszym Pakistanie oraz Dholavira, Kalibangan, Rakhigarhi, Rupar i Lothal w dzisiejszych Indiach. Całkowita liczba osad i miast znalezionych na terenie dorzecza Indusu wynosi 1052.
Uważa się, że Mohenjo-daro zostało zbudowane w XXVI w. p.n.e. i stało się nie tylko największym miastem doliny Indusu, ale również jednym z najwcześniejszych dużych miast na świecie. Znajdujące się w Pakistańskim dystrykcie Larkana, Mohenjo-daro, ze swoim dokładnym planowaniem miejskim i dalece posuniętą inżynierią było w swoich czasach jednym z najbardziej zaawansowanych miast na świecie.
Harappa była z kolei ufortyfikowanym miastem, które liczyło sobie nawet 23 500 mieszkańców, żyjących w gliniano-piaskowych domach o płaskich dachach. Miasto miało powierzchnię 150 hektarów (1,5 km2) i tak samo jak Mohenjo-daro dysponowało ufortyfikowanymi centrami administracyjnymi i religijnymi.
Obydwa miasta miały podobną organizację, a wewnątrz nich znajdowały się cytadele – silnie ufortyfikowane obszary z defensywnymi zabudowaniami militarnymi. Dodatkowo obydwa miasta znajdowały się nad rzeką Indus, dlatego też ludzie znajdujący się na wyższych obszarach miasta mieli dobry widok na rzekę i tereny otaczające miasto.
Pozostałości cywilizacji harappańskiej wskazują na niezwykły poziom organizacji: znajdowała się tam dobrze zarządzana kanalizacja jak i system likwidacji śmieci. Prawdopodobnie istniały również łaźnie publiczne i spichlerze, czyli magazyny na zboże. Większość mieszkańców miasta była rzemieślnikami lub kupcami, zgrupowanymi w dystryktach dla ludzi ze swojego zawodu. Jakość planowania miejskiego sugeruje, że władze miasta uznawały higienę i obrzędy religijne za priorytet.
Kunszt architektoniczny cywilizacji doliny Indusu demonstrują stocznie, spichlerze, magazyny, platformy z cegieł oraz mury obronne. Te olbrzymie mury prawdopodobnie chroniły harappańczyków przed powodziami jak i zniechęcały wrogów do wszczynania konfliktów zbrojnych. W przeciwieństwie do Egipcjan czy mieszkańców Mezopotamii, Harppańczycy nie stawiali budowli monumentalnych. Na mamy poważnych dowodów na istnienie pałaców czy świątyń, a nawet na istnienie królów, armii czy kapłanów – prawdopodobnie największymi istniejącymi budynkami były spichlerze. Dodatkowo miasto Mohenjo-daro zawiera obiekt nazwany Wielką Łaźnią, która mogła być dużą łaźnią publiczną lub innym miejscem użyteczności publicznej,
Innowacja i wymiana kulturowa
Ludzie cywilizacji doliny Indusu osiągnęli znaczny postęp w technologii, czego przykładem są bardzo dokładne urządzenia do pomiaru długości i masy. Palone cegły, o jednolitym kształcie rozmiarze i wodoodporne, są istotne przy budowie łaźni i kanalizacji, a ich istnienie dowodzi również że harappańczycy byli jednym z pierwszych ludów, który stworzył ujednolicony system miar i wag. Z kolei fakt, że cegły mają identyczny rozmiar w różnych miastach doliny Indusu, sugeruje pewna jednolitość i dowodzi, że miasta te należały do tej samej większej cywilizacji.
W Harappie, Mohenjo-daro i niedawno odkopanym Rakhigarhi odnaleziono najstarszą znaną nam infrastrukturę sanitarną. Systemy kanalizacji i odwadniania w dolinie Indusu tamtego okresu były o wiele bardziej rozwinięte niż podobne systemy w ówczesnych miastach Bliskiego Wschodu, a nawet o wiele bardziej sprawne niż podobne systemy w niektórych obszarach dzisiejszych Indii i Pakistanu. Poszczególne domostwa pobierały wodę ze studni, natomiast ścieki odprowadzane były do zakrytych studzienek kanalizacyjnych przy głównych ulicach. Drzwi i okna domów zawsze znajdowały się od strony bocznych uliczek i od strony wewnętrznego dziedzińca budynku. Prawdopodobnie nawet niewielkie domostwa na obrzeżach miasta były połączone z tym systemem kanalizacji, co tylko potwierdza tezę, że czystość była bardzo ważna dla cywilizacji doliny Indusu.
Harappańczycy są również znani z rzeźbienia pieczęci, tzn. wykrawania wzorów na dolnej stronie pieczęci, czyli niewielkiego przedmiotu służącego do stemplowania. Ludzie cywilizacji harappańskiej używali unikalnych pieczęci między innymi do oznaczania nimi swojej własności. Pieczęcie, przedstawiające najczęsciej zwierzęta takie jak słonie, tygrysy czy woły, należą do najliczniej znajdowanych artefaktów z doliny Indusu.
Harappańczycy uważani są za cywilizację epoki brązu, ponieważ starożytni mieszkańcy doliny Indusu dysponowali rozwiniętą metalurgią, czyli nauką o obróbce miedzi, brązu, ołowiu i cyny. Tworzyli też skomplikowane rękodzieła z półszlachetnego kamienia, karneolu.
Materiał archeologiczny wskazuje również na to, że harappańczycy prowadzili również szeroki handel morski, a ich sieć handlowa sięgała od Azji środkowej do Bliskiego Wschodu. Zdaje się, że ekonomia cywilizacji w znacznej mierze zależała od handlu, co ułatwiały znaczne postępy dokonane w technologii transportu. Harappańczycy mogli być pierwszym ludem, który używał transportu kołowego w postaci wozów ciągniętych przez woły – takich samych jak te, które do tej pory używane są w Azji Wschodniej. Wydaje się również, że budowali łodzie i statki. To twierdzenie popiera odkrycie ogromnego kanału i miejsca uważanego za dok w przybrzeżnym mieście Lothal. Mieszkańcy doliny Indusu zajmowali się również obróbką muszli, a muszle z których korzystali pochodzą aż z dzisiejszego Omanu.
Handel skupiał się na imporcie surowców, które były później wykorzystane w harappańskich warsztatach, miedzy innymi minerałów z Iranu i Afganistanu, ołowiu i miedzi z innych części Indii, jadeitu z Chin oraz drzewa cedrowego, które było spławiane rzekami z Himalajów i Kaszmiru. Innymi importowanymi towarami były naczynia z terrakoty, złoto, srebro i inne metale, paciorki do biżuterii, krzemienie do robienia narzędzi, muszle, perły i kolorowe kamienie szlachetne, takie jak lapis lazuli i turkus.
Jednym z dowodów na istnienie handlu między cywilizacjami doliny Indusu i Mezopotamii jest odnalezienie pieczęci oraz biżuterii harappańskich na stanowiskach archeologicznych w Mezopotamii czyli terenie obejmującym większość dzisiejszego Iraku, Kuwejt i część Syrii. Handel dalekomorski sięgający za Morze Arabskie, Może Czerwone czy też Zatokę Perską mógł stać się możliwy wraz z wynalezieniem statków z bali, z których każdy miał w centralnej części pojedynczy maszt z żaglem zrobionym z pozszywanych kawałków materiału.
Historycy spekulują również na temat wymiany kulturowej na podstawie podobieństw miedzy artefaktami pochodzącymi z różnych cywilizacji. Ceramika cywilizacji doliny Indusu z 4300 -3200 r. p. n. e. (tzn. podczas chalkolitu zwanego też epoką brązu) wykazuje podobieństwa do ceramiki z Turkmenistanu i północnego Iraku. Z kolei podczas okresu wczesnoharappaskiego (3200 -2600 r. p. n. e.) występują podobieństwa miedzy ceramiką, pieczęciami, statuetkami i ornamentami przedstawiającymi karawany pochodzącymi z doliny Indusu, a tymi z Azji Środkowej i Wyżyny Irańskiej.
Religia, język i kultura
Niewiele wiemy o języku i religii Harappan. Tabliczki kamienne i gliniane odkopane w Harappie (i które według wyników datowania radiowęglowego pochodzą z 3300-3200 r. p. n. e. ) pokrywa pismo złożone ze znaków podobnych do roślin i trójzębów, prawdopodobnie zapisywane od prawej do lewej. Nadal panuje gorąca dyskusja na temat tego, czy znaki te w ogóle stanowią język i jeśli tak, to czy jest on spokrewniony z indoeuropejską lub południowoindyjską grupą języków. Skrypt ten pozostaje nierozszyfrowany. Nie znamy też żadnych podobnych do niego skryptów i zdaje się, że powstał niezależnie od rozwoju pisma w Mezopotamii i starożytnym Egipcie. Naukowcy używają obecnie nowych technologii komputerowych, próbując go rozszyfrować.
Harappańska religia również pozostaje w sferze spekulacji. Wielu naukowców uważa, że harappańczycy wyznawali pewien rodzaj bogini-matki, związanej z kultem płodności. Jednak w przeciwieństwie do Egipcjan czy ludów Mezopotamii, harappańczycy nie budowali ani świątyń ani innych miejsc, które jasno wskazywałyby na jakieś obrzędy religijne czy kult konkretnych bogów.
Wiele pieczęci pochodzących z doliny Indusu przedstawia zwierzęta: niektóre są niesione na procesji, inne przedstawiają mityczne stworzenia takie jak jednorożce. Skłoniło to uczonych do zastanowienia się nad rolą zwierząt w religii cywilizacji Indusu. Zaproponowano na przykład, że motywy zwierzęce mogą symbolizować przynależność właściciela pieczęci do klanu, rodziny, lub elity społecznej. Jedna z pieczęci przedstawia na przykład pół-człowieka pół-węża atakującego tygrysa. Może być to nawiązanie do sumeryjskiego mitu o potworze stworzonym przez Asuru ( sumeryjską boginię płodności) do walki z Gilgameszem, bohaterem epickiego poematu pochodzącego z Mezopotamii. To z kolei popierałoby tezę o handlu międzynarodowym prowadzonym przez Harappańczyków.
Wykopaliska ujawniły też wiele przykładów sztuki cywilizacji doliny Indusu, takich jak rzeźba, pieczęci, ceramika, złota biżuteria i figurki z terakoty, brązu czy steatytu o dużym stopniu detali anatomicznych.
Wśród wielu figurek ze złota, terrakoty i kamienia, znaleziono też posążek przedstawiający króla kapłana z brodą, we wzorzystej szacie. Inna figurka, tym razem z brązu, zwaną Tańczącą dziewczyną, ma zaledwie 11 cm wysokości i przedstawia dziewczynę w pozycji sugerującej pewien rodzaj aranżowanego tańca, pewnie popularnego wśród członków tej cywilizacji. Figurki z terakoty przedstawiają również krowy, niedźwiedzie, małpy i psy, Poza figurkami harappańczycy prawdopodobnie tworzyli również naszyjniki, bransolety i inne ozdoby.
Instytucje i hierarchia społeczna
Jak zorganizowane było społeczeństwo harappańskie i jakie instytucje pełniły funkcję ośrodków władzy? Znaleziska archeologiczne nie dostarczają żadnych pewnych danych dotyczących ośrodków władzy ani nawet przedstawień ludzi u władzy. Nie dysponujemy też źródłami pisanymi, które mogłyby nam pomóc. Jednak artefakty z doliny Indusu wykazują niezwykłą jednolitość. Ceramika, pieczęci, ustandaryzowany system wag i rozmiary cegieł sugerują istnienie pewnej formy rządów, chociaż nie wiemy jakiej.
Istnieje wiele teorii na temat rządów w cywilizacji doliny Indusu. Jedna z nich głosi, że jedno państwo sprawowało władze nad wszystkimi społeczeństwami tej cywilizacji. Argumentami popierającymi te teorie jest podobieństwo artefaktów z różnych regionów doliny Indusu, ewidentnie planowane miast, które prawdopodobnie z rozmysłem budowane były blisko źródeł surowców, i ustandaryzowana wielkość cegieł. Inna teoria mówi, że nie było jednego władcy, ale raczej system państw-miast każde ze swoim własnym władcą, włączając w to Mohenjo-daro, Harappe i inne miasta. Wydaje się prawdopodobne, że nie istniało jedno centralne i potężne państwo, lecz że wiele mniejszych ośrodków władzy tworzyło zdecentralizowaną strukturę.
Źródła pisane dają historykom wiele informacji na temat starożytnego Egiptu i Mezopotamii, jednak w dolinie Indusu znaleziono niewiele tekstów. Poza tym, mimo że pieczęci zdają się zawierać pewnie pisane informacje, uczeni nie są jak dotąd wstanie rozszyfrować harappańskiego pisma. W związku z tym napotykamy wielkie trudności próbując określić naturę administracji i religii doliny Indusu. Wiemy bardzo niewiele o ich prawach, procedurach i sposobach rządzenia.
Historycy mogą tylko snuć przypuszczenia na podstawie dostępnych nam artefaktów i pozostałości budowli. Niektórzy eksperci sugerują, że w cywilizacji doliny Indusu w ogóle nie było władców w naszym rozumieniu tego słowa i że wszyscy mieszkańcy doliny Indusu mieli równy status. Argumentem popierającym tę teorię jest choćby fakt, że jak się zdaje wszyscy mieszkańcy cieszyli się podobnym stanem zdrowia i że nie znajdujemy wielu wystawnych pogrzebów - fakt odkryty dzięki analizie pochówków, czyli badaniu grobów i innych miejsc, w których składano ludzkie szczątki.
Brak wystawnych pochówków nie jest niezbitym dowodem na brak jakiejkolwiek hierarchii społecznej w społeczeństwie harappańskim. Może on wynikać z innych czynników, np. z wierzeń dotyczących życia pozagrobowego. Niektórzy uczeni uważają, że domy o różnej wysokości i różnych rozmiarach sugerują, że różne klasy społeczne mieszkały w różnych częściach miasta. Inni uważają, że przedmioty takie jak malowana ceramika, bransolety czy ozdoby z koralików, jak również pewne lokalizacje w mieście były symbolem bogactwa. Znaczny stopień specjalizacji w rzemieślnictwie również sugeruje pewnie podział społeczeństwa na tle ekonomicznym.
Istnieje popularny osąd, że cywilizacja harappańska była pokojowo nastawiona i nie uczestniczyła w wojnach, jednak nie ma na to niezbitych dowodów, a niektórzy archeologowie uważają, że jest to tylko po prostu rozpowszechniony lecz nieuzasadniony mit. Niektórzy uczeni argumentują, że harappańczycy musieli być pokojowi, dlatego że ze względu na geograficzną lokalizacje ich głównych miast po prostu nie mieli naturalnych wrogów. Wprawdzie w miastach znaleziono broń, ale nie wiadomo czy była ona używana podczas wojny czy do obrony przeciwko dzikimi zwierzętami.
Upadek
Cywilizacja doliny Indusu zaczęła podupadać około 18000 r. p. n. e., a naukowcy zastanawiają się co do tego doprowadziło. Jedna teoria sugeruje, że wędrowny indoeuropejski lud, zwany Arianami najechał i podbił cywilizacje doliny Indusu, jednak nowszy materiał archeologiczny raczej zaprzecza tej teorii. Wielu uczonych uważa, że cywilizacja upadła ze względu na zmianę klimatu. Niektórzy eksperci twierdzą, że to wyschnięcie rzeki Saraswati, które zaczęło się około 1900 r. p. n. e. doprowadziło do rzeczonej zmiany klimatycznej, inni natomiast, że dolinę Indusu nawiedziła straszna powódź.
Wiele elementów cywilizacji doliny Indusu istnieje też w późniejszych kulturach, co sugeruje że nie zniknęła ona nagle w efekcie podboju. Wielu uczonych twierdzi, że przesuwanie się biegu rzek skłoniło cywilizacje do podzielenia się na mniejsze społeczności, zwane kulturami późnoharappańskimi.
Inną tragiczną w skutkach dla Harappańczyków zmianą klimatyczną mógł być przemieszczający się na wschód monsun, czyli wiatr przynoszący duże opady deszczu. Monsuny mogą być pomocne lub destrukcyjne, zależnie od tego, czy wspomagają wegetację i rolnictwo, czy je niszczą.
Do roku 1800 p.n.e. klimat doliny Indusu stał się zimniejszy i bardziej suchy, a ruchy tektoniczne mogły nawet poprzerywać systemy rzeczne, które leżały u podstaw cywilizacji doliny Indusu. Możliwe, że Harappańczycy wyemigrowali przez to na wschód w okolice dorzecza Gangesu, gdzie założyli niewielkie wioski i pojedyncze farmy. Te małe społeczności nie były jednak w stanie wyprodukować nadwyżki jedzenia wystarczającej, żeby utrzymać duże miasta a związany w tym spadek w produkcji dóbr przełożył się na zanik handlu z Egiptem i Mezopotamią. W każdym razie większość miast doliny Indusu została opuszczona przed rokiem 1700 p. n. e.
Jak uważasz?
- Jakie znaczenie ma opracowanie przez harappańczyków ustandaryzowanego systemu miar i wag?
- Czy uważasz, że dysponujemy wystarczającą ilością argumentów, żeby poprzeć tezę, iż harappańczycy byli pokojowo nastawieni i ciężyli się równouprawnieniem społecznym?
- Jaka była zależność cywilizacji harappańskiej od pobliskich systemów rzecznych? Czy tak duże zagęszczenie rzek mogło być złe w skutkach dla cywilizacji?
- Jakie jest twoim zdaniem najbardziej prawdopodobne wyjaśnienie upadku tej cywilizacji?
Chcesz dołączyć do dyskusji?
Na razie brak głosów w dyskusji