Pierwsze cywilizacje

Streszczenie

“Cywilizacja” oznacza złożone społeczeństwo, lecz uczeni spierają się co do dokładnej definicji tego słowa.
Pojawienie się cywilizacji zależało od zdolności społeczeństwa do trwałego produkowania nadwyżki jedzenia, co pozwalało niektórym jego członkom zająć się pracą niezwiązaną z rolnictwem, co z kolei doprowadziło do rozwoju produkcji i handlu, wzrostu populacji i zwiększeniu podziałów społecznych.
Pierwsze cywilizacje pojawiały się w miejscach sprzyjających rolnictwu.
Polis i ich rządy powstały gdy władcy byli w stanie zdobyć kontrolę nad większym obszarem i większą ilością surowców. Władcy ci często wykorzystywali pismo i religię, żeby utrzymać hierarchie społeczne i umocnić swoją kontrolę nad większą populacją
Pojawienie się pisma pozwoliło na kodyfikację prawa oraz na usprawnienie i utrzymywanie archiwów państwowych. Doprowadziło także do narodzenia się literatury.

Różne stopnie złożoności

W dzisiejszych czasach prawie w każdym mieście znajduje się supermarket z szerokim wyborem różnego rodzaju jedzenia. Jest dla nas zupełnie normalne, że ludzie pracują w różnych zawodach i że na czele państwa stoi rząd. Przez większość ludzkiej historii tak jednak nie było! Powszechna dostępność jedzenia, specjalizacja pracy i istnienie rządów są produktami procesu historycznego, który rozpoczął się wraz z powstaniem pierwszych cywilizacji kilka tysięcy lat temu.

Cywilizacja to wysoce rozwinięte społeczeństwo wytwarzające nadwyżkę żywności, która pozwala na specjalizację pracy, hierarchie społeczne i powstawanie miast. Jako inne wyznaczniki cywilizacji uczeni proponują również rozwój pisma, złożony system wierzeń religijnych, architekturę monumentalną czy scentralizowaną władzę polityczną. Kiedy widzimy, że zmiany tego typu zachodzą w jakimś społeczeństwie powinniśmy postawić sobie pytanie, czy ludzie wprowadzili je ponieważ były dla nich korzystne, czy ponieważ zostali do tego zmuszeni. Historycy szukają odpowiedzi na to pytanie, próbując ustalić czy zmiany prowadzące do wykształcenia się cywilizacji były wprowadzone przez zwykłych ludzi czy też zostały one im narzucone odgórnie przez władzę.

^{1}

Prawdopodobnie była to mieszanka jednego i drugiego.

^{2}

Niektórzy sadzą, że cywilizacja jest zaawansowanym etapem w rozwoju kulturowym człowieka. Jednak kiedy historycy czy antropolodzy używają terminu „cywilizacja” mają na mysi społeczeństwa składające się z wielu łączących się ze sobą elementów. Zamiast więc wyobrażać sobie różne formy organizacji społecznej jako zupełnie oddzielne modele rozwoju, warto myśleć o rozwoju społeczeństw w kategoriach poziomu złożoności – na najniższym poziomie znajdują się proste społeczności zbieracko-łowieckie, na najwyższym zaś zaś złożone cywilizacje. Pomiędzy nimi znajdują się rozmaite struktury społeczny o różnym stopniu złożoności.

Pierwsze cywilizacje

Pierwsze cywilizacje powstawały w dolinach dużych rzek, gdzie ziemia była żyzna, a rzeka zapewniała łatwą irygację upraw i umożliwiała transport. Cywilizacje te, zwane „cywilizacjami pierwotnymi” powstały samoistnie, to znaczy osiągnęły znaczny stopień zaawansowania i urbanizacji, bez opierania się na wpływach zewnętrznych oraz bez budowania na podwalinach wcześniej istniejących cywilizacji, ale niekoniecznie powstawały w tym samym czasie. Wiele późniejszych cywilizacji albo zapożyczało elementy z innych kultur albo budowało na osiągnięciach innych cywilizacji lub po prostu „wchłaniało” inne cywilizacje na drodze podboju. Ponieważ cywilizacje pierwotne powstawały niezależnie, badanie ich jest wyjątkowo użyteczne dla historyków, starających się zrozumieć czynniki prowadzące do pierwotnego powstania cywilizacji.

Mapa przedstawiająca miejsca, w których rolnictwo wykształciło się niezależnie (na zielono) oraz możliwe kierunki rozprzestrzeniania się go. Chociaż miejsca niezależnego wykształcenia się rolnictwa często pokrywają się z miejscami w których powstawały pierwsze cywilizacje, w niektórych wczesnych cywilizacjach, np. w dolinie Indusu w północno zachodnich Indiach, rolnictwo prawdopodobnie rozwinęło się dopiero na skutek wpływów zewnętrznych. Źródło obrazka :Wikimedia Commons.

Sama geografia nie wystarczy jednak, żeby wytłumaczyć powstanie pierwszych cywilizacji. Proces rozwoju rolnictwa trwał już kilka tysięcy lat, kiedy pojawiły się pierwsze cywilizacje. Warto pamiętać, że chociaż nadwyżka żywności jest ważnym czynnikiem rozwoju cywilizacji, sam fakt, że istniała ona w jakimś miejscu,nie oznacza, że musiała się tam rozwinąć cywilizacja.

^{3}

W miarę tego jak cywilizacje rosły, potrzebowały też coraz większego rozwoju w rolnictwie, żeby się utrzymać.

^{4}

Wspólne cechy wszystkich cywilizacji

Miasta stanowiły najważniejszy element wszystkich wczesnych cywilizacji. Ludzie zjeżdżali się do miast żeby tam mieszkać, pracować i handlować. Oznacza to, że duża liczba niezwiązanych ze sobą ludzi mieszkała blisko siebie i miała z sobą do czynienia. Wspólna władza, religia i język pomagały w tworzeniu się poczucia wspólnoty oraz doprowadziły do wykształcenia się zawodów, takich jak urzędnicy, kapłani czy skrybowie.

Miasta skupiały w sobie instytucje polityczne, religijne i społeczne, które wcześniej rozrzucone były wśród mniejszych społeczeństw, co doprowadziło do formowania się „polis”.

^{5}

Polis jest to społeczeństwo podlegające jednej strukturze politycznej, zazwyczaj skoncentrowane wokół jednego ośrodka miejskiego. Wiele cywilizacji albo było tożsame z jedną polis albo składało się z kilku. Polis posiadały własną strukturę polityczną, która również była ważnym czynnikiem w tworzeniu się cywilizacji, ponieważ pozwalała ona na gromadzenie dużych zapasów surowców i siły roboczej, a wspólny system polityczny dawał społeczeństwu także poczucie jedności.

Wczesne cywilizacje jednoczyła często również religai – system wierzeń i praktyk mających wyjaśnić sens życia. Dzięki temu, że coraz więcej ludzi dzieliło wierzenia i obyczaje, nawet niezwiązani ze sobą ludzie mieli ze sobą coś wspólnego, co ułatwiało budowanie wzajemnego szacunku i zaufania.

Religia i polityka były ze sobą zazwyczaj ściśle związane. Czasami przywódcy polityczni pełnili również funkcje przywódców religijnych, a czasami przywódcy religijni wspierali władców politycznych i pomagali im umocnić władzę. Na przykład w starożytnym Egipcie królowie, później nazywani faraonami, twierdzili że ich władza pochodzi od bogów, uważając się za przedstawicieli bogów na ziemi a nawet ich inkarnacje.

Organizacje religijne i polityczne wpierały tworzenie się hierarchii społecznych, czyli jasnych równic w statusie poszczególnych ludzi i ich grup. Przywódcy polityczni podejmowali decyzje które miały wpływ na całą społeczność, takie jak decyzja o wypowiedzeniu wojny, tak więc cieszyli się szczególną pozycją w społeczeństwie. Z kolei kapłani zyskiwali szczególny status dlatego, że tylko oni mogli być mediatorami między ludem a jego bogiem czy bogami.

Poza przywódcami politycznymi i religijnymi, społeczność składała się również z rzemieślników, produkujących dobra i świadczących usługi, pracowników niższej klasy zajmujących się bardziej ogólnymi zadaniami, a czasem także z niewolników. Wszystkie te klasy zwiększały stopień złożoności społeczeństwa.

Pismo powstało w wielu wczesnych cywilizacjach w celu prowadzenia archiwów państwowych oraz w celu usprawnienia funkcjonowania złożonych instytucji. Pismo klinowe w Mezopotamii było najpierw używane do dokumentowania wymian handlowych. Zdaje się że celem tzw. chińskich napisów na kościach wróżebnych była pomoc w przewidywaniu przyszłości. Mogły one mieć również jakieś znaczenie duchowe. W Południowej Ameryce pojawiły się natomiast Quipu, czyli sznurki, na których zawiązywane były supełki w celu przechowywania informacji i wykonywania obliczeń.

Czy to jest pismo? Quipu było systemem wiązania sznurków służącym do wykonywania obliczeń i dokumentowania transakcji. Archeologowie znaleźli dowody na to, że quipu było używane w wielu Andyjskich kulturach przez kilka ostatnich tysięcy lat. Źródło obrazka: Wikimedia Commons.

Pismo dostarczyło również nowych metod utrzymywania porządku i zapewniania przestrzegania praw. Najwcześniejsze kodeksy prawne, a więc pisane zbiory praw jakie znamy, to Kodeks Ur-Nammu z Summeru, spisany między 2100 a 2050 r. p. n. e. i Kodeks Hammurabiego z Babilonu, spisany około 1760 r. p. n. e. Zaletą kodeksów prawnych było to, że wprowadzały one spójność systemu prawnego.

Kodeks Hammurabiego zapisany na płycie bazaltowej. Na środku można rozpoznać pismo klinowe. Źródło zdjęcia: Wikimedia Commons.

Rozwój pisma prowadzący do spisywania większej ilości informacji może nie wydawać się wielką zmianą, zwłaszcza że większość ludzi i tak nie potrafiła pisać ani czytać, lecz posiadanie spójnych, wspólnych archiwów, praw i literatury pomogło pogłębić poczucie wspólnoty w rosnących społeczeństwach.

^{6}

Kolejną cechą wspólna wielu cywilizacji były budowle monumentalne. Budynki tego typu były często stawiane z przyczyn politycznych, w celach religijnych lub jako budynki budowane dla dobra wspólny. Piramidy w Egipcie były na przykład grobowcami zmarłych władców. Zigguraty w Mezopotamii i piramidy budowane przez wczesne społeczeństwa Ameryki były platformami pod świątynie. Z kolei mury obronne i kanalizacja zapewniały bezpieczeństwo i czystość w miejście.

^{7}

Chociaż istnieje kilka przykładów budowli monumentalnych zbudowanych przez społeczeństwa, które nie znały jeszcze rolnictwa, to dysponowanie większą ilością surowców i wyższy stopień organizacji uczyniły stawianie takich budowli dużo prostszym.

Pierwsze cywilizacje miały wiele cech wspólnych. Większość cywilizacji rozwinęło się ze społeczeństw rolniczych, które były w stanie wyprodukować wystarczająco dużo jedzenia, aby mogły powstać miasta. Miasta z kolei miały wpływ na rozwój hierarchii społecznych w oparciu o płeć, majątek i podział pracy. Niektóre miasta przekształciły się w potężne polis posiadające własną armię, która mogła zostać utrzymana jedynie dzięki podatkom.

„Cywilizacja” jest ciężkim do zrozumienia pojęciem. Po pierwsze, trudno jest określić, co liczy się jako cywilizacja, a co nie, ponieważ uczeni nie są zgodni co do cech wyróżniających cywilizacje. Na przykład ludy żyjące w dolinie rzeki Niger w Zachodniej Afryce były w stanie osiągnąć nadwyżkę żywności, urbanizację i podział pracy, ale nigdy nie wykształciły silnych hierarchii społecznych, struktur politycznych czy pisma. Zdania uczonych, na temat tego czy ludy te stworzyły cywilizacje są więc podzielone. Inną rzeczą jest to, że ze względu na intensywną wymianę kulturową i rozprzestrzenianie się technologii, ciężko jest określić granice w którym jedna cywilizacja się kończy a druga zaczyna.

Jak uważasz?

Kiedy złożone społeczeństwo staje się cywilizacją?
Jakie czynniki były najważniejsze przy tworzeniu i utrzymywaniu się cywilizacji?
Czy sadzisz, że hierarchie społeczne są konieczne w cywilizacji?
Czy cywilizacja musi dysponować instytucjami politycznymi na poziomie państwowy, czy też może niezależne miasto również może tworzyć cywilizację?

Artykuł autorstwa Emana M. Elshaikh'a i Steven Schroedera

Christian, David: Maps of Time: An Introduction to Big History (University of California Press, 2011).
Christian, David: Maps of Time: An Introduction to Big History .
Spodek, Howard: The World's History (New Jersey, Pearson, 2006) 46-47.
Fernández-Armesto, Felipe: Millennium: A History of the Last Thousand Years (Free Press, 1996) 78.
Christian, David: Maps of Time: An Introduction to Big History.
Spodek, The World's History, 54-61.
Bulliet, Richard W. et. al.: The Earth and its Peoples: A Global History (Boston, Wadsworth, Cengage Learning, 2011) 24-29; Spodek, The World's History, 51-54; i Strayer, Robert W. and Eric W. Nelson, Ways of the World: a Global History (New York: Bedford/St. Martin's, 2016) 71-75.

Chcesz dołączyć do dyskusji?

Zaloguj się

Sortuj według

Na razie brak głosów w dyskusji

Rozumiesz angielski? Kliknij tutaj, aby zobaczyć więcej dyskusji na angielskiej wersji strony Khan Academy.