Król Mykerinos (Menkaure) i królowa

Czyste odwieczne piękno, surowa królewska potęga i artystyczny kunszt rzadko spotykają się tak harmonijnie jak w tej zapierającej dech w piersiach rzeźbie przedstawiającej faraona Mykerinosa i królową. Gładka jak jedwab, skrupulatnie wykończona powierzchnia z ciemnego kamienia kryje ideał piękna tamtych czasów i nawet dziś, patrząc na tę rzeźbę, można doświadczyć spotkania z wiecznością i nieśmiertelnością.

Bez wątpienia najbardziej znanymi budowlami z czasów starożytnego Egiptu są ogromne, tajemnicze Wielkie Piramidy, które stoją na naturalnym skalnym wzniesieniu znanym jako płaskowyż Gizy, na południowy zachód od dzisiejszego Kairu. Trzy piramidy w Gizie zostały wybudowane w okresie świetności Starego Państwa i służyły jako miejsca pochówku, kultu i pamięci zmarłych władców - największa należała do faraona Cheopsa, średnia do Chefrena, a najmniejsza do wnuka tego ostatniego, Mykerinosa.

Piramidy nie są samodzielnymi budowlami.Te w Gizie stanowią jedynie część większych kompleksów obejmujących groble, korytarze, dodatkowe małe piramidy czy drugie (dolne) świątynie znajdujące się w pewnej odległości od samych piramid. Dolne świątynie były miejscami oddawania czci zmarłym królom i działały przez setki lat po ich śmierci, a czasem nawet dłużej. Posągi faraonów umieszczano w nich jako główny obiekt kultu - znaleziono wiele wizerunków pełniących najwyraźniej właśnie taką funkcję, w tym niezrównaną statuę siedzącego Chefrena, która dziś znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze.

10 stycznia 1910 r. zespół pod kierunkiem George'a Reisnera, szefa połączonej ekspedycji egipskiej Uniwersytetu Harvarda i Muzeum Sztuk Pięknych w Bostonie, odkrył zdumiewającą kolekcję posągów w dolnej świątyni piramidy Mykerinosa. Piramida ta była eksplorowana w latach trzydziestych XIX w. (za pomocą dynamitu!). Granitowy sarkofag króla został wydobyty (i ostatecznie utonął w morzu), a świątynię pozostawiono w opłakanym stanie; na szczęście dolna świątynia została w zasadzie zignorowana przez odkrywców.

Reisner prowadził wykopaliska na płaskowyżu Gizy od kilku lat, a jego zespół przebadał już cmentarz dla elity znajdujący na zachód od piramidy Cheopsa, by wreszcie zwrócić uwagę na zespół piramidy Mykerinosa, a szczególnie na niemal nietkniętą dolną świątynię.

W południowo-zachodnim narożniku budowli zespół badaczy odkrył wspaniały zbiór rzeźb z gładkiego, ciemnego kamienia zwanego szarogłazem albo łupkiem. Było wśród nich kilka triad złożonych z trzech postaci - króla, głównej bogini Hathor i personifikacji nomu (jednostki administracyjnej zbliżonej do dzisiejszego regionu, okręgu lub powiatu). Hathor była czczona w zespołach piramid obok najwyższego boga słońca Ra i boga Horusa, którego przedstawicielem był żyjący król. Imię bogini brzmiało "Hwt-hor", czyli "Dom Horusa" i była ona kojarzona z żoną aktualnego króla oraz matką jego następcy. Hathor była też potężną obrończynią swojego ojca Ra; jako "Oko Ra" (tytuł nadany grupie groźnych bogiń) mogła uosabiać żar słoneczny i używać palącego ognia do niszczenia wrogów.

Znaleziono cztery kompletne triady, jedną uszkodzoną i przynajmniej jedną w częściach. Ich prawdziwe znaczenie nie jest znane. Reisner uważał, że istniała jedna dla każdego egipskiego nomu, co znaczyłoby, że początkowo było ich ponad trzydzieści. Późniejsi badacze przypuszczali jednak, że ich liczba wynosiła raczej osiem, po jednej dla każdego miejsca kultu Hathor. Wyeksponowanie tej bogini (zajmuje centralną pozycję w jednej z rzeźb) i jej szczególne znaczenie dla władzy królewskiej wskazują, że ta teoria może być prawdziwa.

Poza triadami zespół Reisnera odkrył także niezwykłą statuę w formie diady przedstawiającą Mykerinosa z królową, której wyjątkowość jest wręcz oszałamiająca.

Dwie postacie stoją obok siebie na prostokątnej podstawie, oparte plecami o wspólny filar. Patrzą na wprost, ale głowa Mykerinosa jest zwrócona lekko w prawo - rzeźba była oryginalnie umieszczona w niszy architektonicznej, a sylwetki sprawiały wrażenie, jakby wyłaniały się ze ściany. Atletyczne, młodzieńcze ciało króla ubrane jest jedynie w tradycyjną krótką, fałdzistą spódniczkę zwaną szendżyt, a jego głowę ozdabiają podstawowe insygnia władzy faraona: słynna pasiasta chusta nemes (dobrze znana z maski Tutanchamona) oraz sztuczna broda. W przyciśniętych do boków pięściach Mykerinos trzyma rolki materiału o znaczeniu rytualnym. Jego ciało jest wyprostowane, mocne i wiecznie młode, bez żadnych oznak wieku. Rysy twarzy noszą cechy indywidualne - wypukłe oczy, mięsisty nos, okrągłe policzki i pełne usta z wystającą dolną wargą.

Królowa towarzysząca Mykerinosowi to doskonały żeński odpowiednik króla jako symbolu młodzieńczego, męskiego wigoru. Powabnie uformowane, proporcjonalne ciało w obcisłym stroju wyraża ideał dojrzałego kobiecego piękna. Twarze obu postaci mają indywidualne rysy. Ani Mykerinosa, ani jego towarzyszki nie przedstawiono w ten wyidealizowany sposób, który był typowy dla królewskich wizerunków. Pod warstwą królewskiej oficjalności można natomiast dostrzec portret żywej osoby sprawującej obowiązki faraona oraz osobiste cechy kobiety pełniącej rolę królowej.

Mykerinos i jego królowa kroczą wysuwając naprzód lewą nogę - jest to zrozumiałe w przypadku króla, ponieważ mężczyźni w rzeźbie egipskiej niemal zawsze przybierają tę pozę, jednak w przypadku kobiety jest to nietypowe, gdyż zwykle przedstawia się je ze złączonymi stopami. Oboje patrzą poza teraźniejszość, ich spojrzenia biegną w wieczność, a ich nieziemskie oblicza pozbawione są jakichkolwiek ludzkich emocji.

Diada ta nigdy nie została ukończona — obszar wokół dolnych części nóg nie jest wypolerowany i brakuje inskrypcji. Jednak mimo tych niedostatków rzeźba została umieszczona w świątyni i pomalowana na żywe kolory — wokół królewskich uszu i ust znaleziono ślady czerwonej farby, a w okolicach ust królowej resztki żółtego pigmentu. Obecność farb na gładkim, ciemnym szarogłazie posągu zmarłego króla, który oryginalnie stał w świątyni wybudowanej ku jego czci, nasuwa ciekawe przypuszczenie: być może zaplanowano, że farba stopniowo się zetrze w trakcie wystawienia posągu na widok publiczny, odsłaniając nieśmiertelne, smagłe ciało Mykerinosa jako
„Ozyrysa” (więcej informacji o symbolice materiałów stosowanych przez Egipcjan w Wprowadzeniu do sztuki egipskiej — materiały).

Nietypowe w tym wizerunku jest to, że króla nie chroni kobra (ureusz) umieszczona na jego czole. Ten brak wskazywać może, że zarówno nemes faraona, jak i peruka królowej były oryginalnie pokryte szlachetnym metalem i że kobra była elementem tego dodatku.

Porównanie z innymi rzeźbami bez wątpienia dowodzi, że jest to wizerunek Mykerinosa, jednak tożsamość jego towarzyszki to już zupełnie inna historia. Z pewnością jest to królowa. Niemal dorównuje wzrostem faraonowi i jest zwrócona całkowicie na wprost. Może to oznaczać, że w tej parze to ona jest główną bohaterką, a nie Mykerinos. Dominacja postaci kobiecej - równej wzrostem i frontalnie ustawionej - połączona z opiekuńczym objęciem króla wskazuje, że może to być raczej królowa-matka niż żona faraona. Rzeźba miała w każdym razie zapewniać odrodzenie króla w zaświatach.

Autor eseju: dr Amy Calvert