Sztuka brytyjska okresu I wojny światowej

Strzały, które padły w Sarajewie 28 czerwca 1914 r. zapoczątkowały jeden z najbardziej krwawych konfliktów znanych w dziejach ludzkości. Zamach na austro-węgierskiego arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego żonę Zofię dokonany przez Gavrilo Principa stał się punktem zapalnym w politycznych napięciach od dłuższego czasu nękających Europę. Do 4 sierpnia 1914 r. państwa centralne (Cesarstwo Niemieckie, Cesarstwo Bułgarii, Monarchia Austro-Węgierska i Imperium Osmańskiego) i te, które weszły w skład Ententy, a później szerszej koalicji (Francja, Imperium Brytyjskie, Imperium Rosyjskie, Włochy, a później Stany Zjednoczone) były już oficjalnie zaangażowane w I wojnę światową.

Konflikt zbrojny, trwający do 11 listopada 1918 r., pochłonął miliony ofiar na licznych frontach i wodach Europy oraz na Bliskim Wschodzie. Choć I wojnę światową, nazywaną też wielką wojną, można uznać za - pod wieloma względami - nowoczesny rodzaj konfliktu, stała się ona, jak wiele wojen przed nią, inspiracją dla niezliczonych artystów i pisarzy, cywilów i żołnierzy, mężczyzn i kobiet. Różnorodne dzieła, będące wynikiem pracy twórczej tych ludzi, pokazują o wiele pełniejszy i bardziej rzeczywisty obraz wojny niż wielokrotnie przytaczane w historycznych opisach wojny daty i liczby. Zróżnicowana perspektywa widoczna w sztuce okresu I wojny światowej dowodzi, że trudno mówić o jednym wspólnym doświadczeniu wszystkich Brytyjczyków - bez względu na to czy byli bezpośrednio zaangażowani w walkę, czy nie. Co więcej, można dojść do wniosku, że brytyjscy artyści i pisarze byli świadkami wielu różnych wojen, mimo że przekazy historyczne jednoznacznie wskazują, że miejsce miał jeden konflikt. Sztuka wojenna służyła też różnym celom - dokumentacji, upamiętnianiu, apelowaniu, rewizji, ujawnianiu, ukrywaniu, czy w końcu protestowi.

Plakaty propagandowe najczęściej zachęcały mężczyzn do zgłaszania się do służby wojskowej w armii brytyjskiej - odwołując się do ideałów męskości, odwagi, dumy i lojalności. Będąc materiami szeroko propagowanymi miały za zadanie wzbudzić pozytywną reakcję odbiorcy prezentując silnych i oddanych żołnierzy lub brytyjskie symbole narodowe. Plakat propagandowy zachęca oglądającego do identyfikacji z przedstawionym obrazem, zazwyczaj dotyczącym tożsamości politycznej, społecznej lub płciowej. Taki sposób komunikacji z odbiorcą siłą rzeczy nastawiony jest na ukrywanie rzeczywistości wojennej dotyczącej służby w wojsku czy działań na polu walki.

W kontraście do plakatów propagandowych stały liczne dzieła ukazujące frontową śmierć i wojenne zniszczenia. Dla przykładu - z obrazu C.R.W. Nevinsona Ścieżki Chwały (Path of Glory) wyraźnie bije ironia. Idealistycznie brzmiący tytuł dzieła stoi w sprzeczności z drastycznym widokiem dwóch martwych żołnierzy leżących na błotnistym polu walki. Trudno się z nimi identyfikować, trudno poznać, kim są. Nie widać ich twarzy, a widok ciał zlewa się z szarzyzną ziemi, na której leżą, brak im tożsamości a ich wczesna śmierć wydaje się nie mieć sensu. Wydaje się, że za chwilę pochłonie ich wszechobecne szare błoto.

Obraz Paula Nasha z 1917 r. Droga do Menin przedstawia wyniszczony wojną belgijski krajobraz. Widzimy na nim obumarłe pnie drzew na pustkowiu błota i stojącej wody. Wiązki świateł reflektorów przebijających się przez widoczne kłęby dymu dodają grozy temu opuszczonemu miejscu. Światło nie rozświetla jednak krajobrazu, nie widać nic poza miejscem zniszczenia. Dookoła jest chaos i nieodwracalne zniszczenie.

Literatura okresu I wojny światowej również przedstawia różne sposobu spojrzenia na rzeczywistość. Patriotyczny cykl sonetów ‘1914’ Ruperta Brookea cieszył się dużą popularnością we wczesnych latach wojny. Do Brytyjczyków przemawiała odwaga i uczuciowość poematów, w szczególności wiersza pt. “Żołnierz”, którego bohater - żołnierz walczący na polu bitwy - mówi: “O ile zginę, wiedzcie tylko o mnie, że gdzieś tam skrawek jest na obcej ziemi, co będzie zawsze Anglią.” (przekł. Aleksander Messing, Kamena_2_42_1937). Rupert Brooke ukazywał służbę wojskową przez pryzmat szlachetności i nobilitacji. Gdy na początku odczuwano jeszcze powszechnie ducha narodowego uniesienia, wielu brytyjskich żołnierzy zgłaszało się na przeszkolenie wojskowe z egzemplarzem wierszy Ruperta Brookea w plecaku. Jednak ponoszone przez lata olbrzymie straty i brak perspektywy końca wojny przyczyniły się do przesunięcia środka ciężkości artystycznych dokonań pisarzy w stronę rzeczywistego obrazu pola walki. W dramatycznym wierszu “Hymn do wyklętych młodzieńców” (ang. Anthem for Doomed Youth) z 1917 r. jego autor - Wilfred Owen przyrównuje śmierć żołnierzy do śmierci bydła. Z kolei Siegfried Sassoon w swoim poemacie z 1918 r. pt. “Kontratak,” prezentuje pole bitwy jako "miejsce pełne gnijących ciał zwróconych twarzą do błotnistej ziemi". W ten sposób autor przywołuje wcześniej omówiony przerażający obraz Christophera Richarda Wynnea Nevinsona.

W latach poprzedzających początek wojny wielu artystów coraz częściej bazowało na modernistycznych środkach wyrazu wyzwalając się z tradycyjnych, dotychczas znanych form. Kwestionowano związek pomiędzy znaczeniem a interpretacją. Dzieła takie jak wiersz T.S. Elliota "Zatruta Ziemia" obraz Marka Gertlera Merry-Go-Round (powyżej), czy powieść Virginii Woolf Pani Dalloway miały szokować i prowokować odbiorców, proponując nowe efekty intelektualne i zmysłowe w literaturze i sztuce.

Choć ruch modernistyczny swoje początki miał jeszcze przed wybuchem wojny, skala i brutalność konfliktu oraz jego skutki fascynowały licznych jego przedstawicieli. Wojna przyczyniła się do zmierzchu wielu dziewiętnastowiecznych tradycji społecznych i kulturowych. Stało się jasne, że nowa zmechanizowana era, w którą wkraczał świat zaczęła wypierać znane dotąd formy i techniki ekspresji, które dla opisu tego świata stały się niewystarczające.

Pisarki i artystki odegrały znaczącą rolę w dokumentowaniu doświadczeń tych, którzy bezpośrednio i pośrednio byli zaangażowali w wojnę. Vera Brittain - pielęgniarka ochotniczka - spisała swoje wspomnienia związane z pracą i poczuciem straty w utworze Testament młodości, jednym z największych wojennych dzieł autobiograficznych. Wiele kobiet zajmowało się dokumentowaniem codziennego życia cywilów, — np. pracy kobiet w fabrykach — kobiet, które w czasie wojny często zastępowały mężczyzn przy maszynach, co z kolei miało istotne znaczenie dla rozwoju przemysłu wojennego.

Flora Lion przedstawia na swoim obrazie kantynę dla kobiet robotnic z fabryki broni. Kantyna dla kobiet w fabryce Phoenix w Bradford. Widzimy, jak bardzo kobiety wyczerpane są pracą. Przerwa na herbatę wydaje się przynosić chwilową ulgę. Zrezygnowane wyrazy twarzy i pochylone sylwetki kobiet podkreślają fizyczne i psychiczne zmęczenie wynikające z ciężkiej i niebezpiecznej pracy w tym ważnym miejscu. Uświadamiają nam też wyczerpanie emocjonalne cywilów w czasie wojny.

Do listopada 1918 r. na wojnie poległo ponad milion obywateli brytyjskich. Brytyjskich żołnierzy zabitych w akcji chowano na kontynencie. Stanowiło to dodatkowe wyzwanie dla oficjeli i rodzin, które oprócz utraty bliskiej osoby mierzyły się z poczuciem straty narodowej. W uznaniu zasług poszczególnych żołnierzy rząd brytyjski wręczał rodzinom poległych wykonane z brązu medaliony i specjalnie sporządzone dokumenty. W końcu, 11 listopada 1920 roku uroczyście poświęcono dwa najbardziej znane brytyjskie pomniki I Wojny Światowej, Grobowiec w Whitehall Edwarda Lutyena i Grób Nieznanego Żołnierza w Opactwie Westminster.

Aż do lat 30-tych tematem prac wielu artystów - pisarzy, malarzy, rzeźbiarzy - było doświadczenie I wojny światowej. Nawet, gdy Anglii groziła już

przerażająca perspektywa kolejnego globalnego konfliktu zbrojnego, wspomnienia I Wojny Światowej nadal wzbudzały przerażenie wśród tych, którzy ją przeżyli.

Dr Fiona Robinson