Bartolomé Bermejo, Piedad with Canon Lluís Desplà

Motyle latają obok śpiącego spokojnie lwa. Kwiaty i inne rośliny wyrastają z czerwono-brązowej ziemi, całość jest namalowana z naturalistyczną precyzją. Na środku pierwszego planu, Matka Boska obejmuje i opłakuje swojego zmarłego syna. Pozbawione życia ciało Jezusa rozkłada się na jej kolanach, a jego rany krwawią. Po lewej stronie Święty Hieronim, ubrany w czerwień i biel, klęczy i przegląda książkę. U jego stóp znajduje się lew - jest to odniesienie do legendy, która głosi, że Święty Hieronim poskromił lwa w dziczy, gdy uleczył jego łapę.

Po prawej znajduje się kanonik Desplà, który żył w Barcelonie podczas piętnastego wieku, odziany w cięzkie, ciemne szaty.

O ile naszą uwagę przyciągają postacie na pierwszym planie, które obejmują połowę kompozycji, za nimi znajduje się rozległy i szczegółowy krajobraz. Jest on wypełniony miastami, górami, wiatrakami, skalistymi urwiskami, ścieżkami, wodospadami, rzekami i zjawiskami pogodowymi na niebie.

Artysta Bartolomé Bermejo oddał krajobraz bardzo szczegółowo i w jaskrawych barwach, czym zaprosił odbiorców do zachwycania się naturalistycznym efektem dzieła. Widać, że artysta przestudiował rośliny, zwierzęta i owady, gdyż postarał się je wiernie uwiecznić. Użył względnie nowego narzędzia: farby olejnej, aby uwydatnić detale i faktury.

Staranna obserwacja świata natury przez Bermejo łączy się z jego kreatywnym przedstawieniem Jeruzalemy w tle, w którym miasto bardziej przypomina piętnastowieczną Europę, z jej architekturą gotycką (zwróć uwagę na wysokie iglice, delikatny maswerk okien i okrągłe okna - rozety) niż miasto na wschód od Morza Śródziemnego. Jednakże niektóre z domów mają niewielkie kopuły, była to zapewne próba odniesienia się przez artystę do słynnych kopulastych struktur Jerozolimy (takich jak Kopuła na Skale) czy Bazylika Grobu Świętego.

Połączenie przekonującego naturalizmu z inwencją twórczą uczyniło Bermejo jednym z najbardziej oryginalnych artystów swoich czasów. Pieta z kanonikiem Lluísem Desplà jest ostatnią znaną, ukończoną przez Bermejo pracą, zanim nagle przestał tworzyć sztukę.

Bartolomé de Cárdenas, często znany jako el Bermejo ("rudy" po hiszpańsku), był zapewne urodzony w Kordobie na Półwyspie Iberyjskim około 1440. Przez dużą część swojej kariery malował w Królestwie Aragonii. Znane są jego dzieła sztuki z miast takich jak Walencja, Daroca, Saragossa i Barcelona, a także wzmianki pisemne, które opisują jego pobyt w tamtych miejscach. Niestety, wciąż nie znamy wielu szczegółów z życia Bermejo.

Bermejo jest przykładem wędrownego artysty - takiego, który podczas swojego życia często się przemieszczał. Nigdy nie został w jednym miejscu dłużej niż przez 10 lat. Mówiono, że notorycznie nie kończył swoich prac, został nawet jeden raz ukarany ekskomuniką w Daroce. Prawdopodobnie Bermejo był converso, czyli kimś, kto zmienił wyznanie z judaizmu na chrześcijaństwo. Podczas pobytu w Daroce, Bermejo wziął ślub z conversą o imieniu Gracia de Palaciano. W tamtych czasach w Hiszpanii wielu conversos było podejrzewanych o dalsze praktykowanie judaizmu. Pewnego razu Gracia została wezwana przez inkwizycję, bo nie znała nicejskiego wyznania wiary (często używanego w liturgii chrześcijańskiej dowodu wiary). Możliwe, że jedną z przyczyn wędrownego życia Bermejo jest to, że był converso.

Podczas swoich podróży, Bermejo nabrał i nauczył się rozmaitych strategii artystycznych, w tym flamandzkich (Renesans północny). Podaje się, że między latami 50 i 60 XV wieku był na nauce rzemiosła we Flandrii, czyli głównie obecnej Belgii i Holandii, lecz nie ma konkretnych dowodów na to, że Bermejo faktycznie tam wyjechał, jak niektórzy inni artyści jego epoki. Bardziej prawdopodobne jest, że miał styczność ze sztuką flamandzką poprzez artystów z Flandrii, którzy osiedlili się na Półwyspie Iberyjskim (Hiszpania i Portugalia) oraz poprzez artystów hiszpańskich, którzy sami nabrali flamandzkich koncepcji artystycznych. Walencja słynęła z bycia miastem międzynarodowym, kosmopolitycznym, w którym byli zarówno artyści z Europy północnej jak i kupcy, którzy sprzedawali nabyte stamtąd obrazy.

Wcześniejsze przedstawienia Piedad, takie jak obraz, który na ten temat namalował Fernando Gallego przejawiają podobne zainteresowanie panoramicznym krajobrazem. Są także w podobny sposób zainspirowane malarstwem flamandzkim.

Przedstawienia Piety lub opłakiwania autorstwa Dirka Boutsa i Petrusa Christusa dowodzą, że artyści hiszpańscy jak Gallego i Bermejo czerpali z elementów prac tych holenderskich malarzy. Jednakże niewielu artystów (flamandzkich i hiszpańskich) wykazują tak duże jak Bermejo zainteresowanie obserwacją elementów botanicznych i zwierząt.

Jeśli na przykład przyjrzymy się dokładnie niebieskiemu płaszczowi Matki Boskiej, ujrzymy wybitne zdolności techniczne Bermejo. Krawędź płaszcza jest udekorowana złożonymi, złotymi wzorami, a zielone przeszycie jest odkryte, żeby ukazać różne kąty i tekstury tkaniny.

Artysta także ukazuje bardziej naturalistyczne fałdy płaszczu niż w bardziej stylizowanym, kanciastym wyglądzie draperii w malarstwie flamandzkim i hiszpańskim z epoki (jest to szczególnie widoczne w Piedad Gallego). Olejny laserunek, którego używa Bermejo, pozwala mu na poświęcenie uwagi szczegółom. Na obrazie znajduje się więcej niż 40 typów roślin, więc odbiorca może cieszyć się różnorodnością botaniczną.

O ile umiejętność obserwacji, którą ma Bermejo jest ukazana na tym obrazie w pełnej krasie, wiele z zwierząt i roślin ma też głębszą symbolikę. Małe, czerwone i białe kwiaty pokrywają krajobraz, symbolizując czystość (biel) i pasję (czerwień). Białe i pomarańczowe motyle latają po kompozycji, zapewne symbolizują one zmartwychwstanie. Po prawej stronie obrazu znajduje się kilka szczygłów europejskich (symbole pasji i zmartwychwstania). Wąż prześlizguje się między skałami w innym kierunku, a mysz ucieka w głąb trawy. Oba z tych zwierząt są łączone z Szatanem i złem, a sposób ich przedstawienia symbolizuje przegonienie zła.

Za Maryją i jej synem leży stos odsłoniętych kości. Ludzką czaszkę i skrzyżowane piszczele często można zobaczyć na podstawie krzyża na obrazach ukrzyżowania, opłakiwania i piety. Kości należą do Adama, a do ukrzyżowania doszło na Golgocie (Kalwarii), "miejsca czaszki" w Jerozolimie. Bermejo używa kości także w celu podkreślenia swoich umiejętności, poprzez pokazanie więcej kości, niż można by się spodziewać w takiej scenie, lecz także przez zawarcie trudnych do namalowania kości, takich jak żebra.

Na niebie występują różne rodzaje zjawisk pogodowych, Bermejo tworzy różne efekty atmosferyczne. Po lewej widać gęste chmury typu cumulus i padający deszcz. Niebo jest przyciemnione u góry i częściowo zakrywa księżyc. Bliżej ziemi, na centrum krajobrazu, chmury zaczynają się przerzedzać, a ptaki lecą w prostym kluczu w prawą stronę nieba. Najbardziej wysunięta na prawo sekcja nieba jest czerwono-złota, a słońce znajduje się zapewne dalej na prawo. Burze i ciemne, groźnie wyglądające niebo odnoszą się do fragmentu Ewangelii mówiącego o ciemności, która pojawiła się po śmierci Jezusa (podobno na dzień ukrzyżowania przypadało zaćmienie). Tam, gdzie powinno się znajdować słońce na niebie, gdyby było zestawione z księżycem, znajduje się górna część krzyża. Bermejo być może zamienił słońce na górę krzyża, aby przekazać koncepcję Chrystusa jako światła Ziemi (lux mundi), a jego śmierć i zmartwychwstanie zezwalają na wejście do niebiańskiej Jerozolimy.

Aureole Jezusa, Maryi i Hieronima przypominają bardziej złote, metalowe korony lub ozdoby, które widuje się na hiszpańskich rzeźbach z późnego średniowiecza i renesansu. Różnią się od aureoli na obrazach z późnego XV wieku w innych obszarach Europy, które były najczęściej w postaci złotych dysków otaczających głowę. Wcześniejsi artyści hiszpańscy, tacy jak Gallego, często malują aureolę w postaci promieni światła.

Opisywana Piedad została ukończona w 1490 dla kaplicy należącej do kanonika Lluísa Desplà i d'Oms w katedrze barcelońskiej. Kanonik Desplà był archidiakonem, wykształconym w duchu humanizmu klasycznego. Poprosił Bermejo o zawarcie własnego portretu na obrazie, zapewne w celu wypromowania jego pozycji oraz zademonstrowania jego pobożności i skruchy, które okazuje klęcząc wiecznie obok Maryi i Jezusa. Portret cechuje się szczególnym realizmem. Ukazuje Desplà w profilu "trzy czwarte", z brodą i fryzurą odpowiadającą czasom. Jego czasom odpowiada także jego ubiór. Bermejo nie idealizuje swojego mecenasa, malując kanonika z obwisłą skórą pod oczami i innymi niedoskonałościami wokół ust.

Chociaż przedstawienie Św. Hieronima przez Bermejo nie jest portretem, posiada cechy portretu. Hieronim kartkuje otwartą książkę, której słowa są czytelne dla odbiorcy. Zdaje się, że czyta o Piecie, którą ma przed sobą. Bermejo zapewne zawarł Hieronima ze swoim kotowatym towarzyszem z powodu powiązania świętego z nauką, co zostałoby docenione przez humanistów, takich jak Desplà.

Bermejo podpisał swój obraz na ramie słowami “Opus.Bartolomei.Vermeio.Cordubensis” (Praca Bartolome Bermejo z Kordoby). Inskrypcja w drukowanych literach jest wykonana w sposób klasycyzujący i przywołuje ona inskrypcje łacińskie. Możliwe, że oddaje to zainteresowanie Bermejo kulturą starożytnego Rzymu, gdyż być może miał styczność z rzymskimi rzeźbami znalezionymi w Iberii. Ponieważ i mecenas Bermejo był humanistą i miłośnikiem zabytków, to Desplà mógł stać za tą decyzją, a nie artysta.

Piedad Bermejo jest wybitnym obrazem, który ukazuje dużą część artystycznych transformacji i innowacji, do których dochodziło w różnych częściach Europy. Jego empiryczne podejście do przedstawienia roślin i zwierząt było także stosowane przez innych artystów epoki, takich jak Leonardo da Vinci. Dzięki temu podejściu tworzy on silny, symboliczny przekaz o poświęceniu Chrystusa i nadziei na zbawienie.

Uwagi:

[1] OPVS. BARTHOLOMEI. VERMEIO. CORDVBENSIS. IMPENSA. LODOVICI. DE. SPLA. BARCINONENSIS. ARCHIDIACONI. ABSOLUTUM. XXIII. APRILIS. ANNO. SALVTIS. CHRISTIANA (E). MCCCC. LXXXX

Prado’s short video on Bermejo, and a series of brief essays related to the exhibition (Spanish and English)

John F. Moffit, The Arts in Spain (London: Thames and Hudson, 1999)

Letizia Treves, et. al. Bartolomé Bermejo, exh. cat. (London and New Haven: National Gallery Company and Yale University Press, 2019)

Alberto Velasco and Francesc Fité, eds., Late Gothic Painting in the Crown of Aragon and Hispanic Kingdoms (Leiden: Brill, 2018)