Cywilizacje starożytnej Mezopotamii

Sześć do ośmu tysięcy lat temu, agrokultura rozwijała się na całego w kilku miejscach naraz, to jest nad Nilem w starożytnym Egipcie, pomiędzy Tygrysem i Eufratem, nad rzeką Indus i w starożytnych Chinach wzdłuż Rzeki Żółtej i Jangcy. Powodów należy upatrywać w regularnych wylewach, użyźniających glębę nad brzegami rzek i napełniających rowy irygacyjne świeżą wodą. To nie przypadek, że w miarę jak rozwój rolnictwa umożliwiał wyżywienie większej i większej ilości mieszkańców, którzy mogli kształcić się w większej ilości zawodów, te coraz bardziej wyspecjalizowane społeczeństwa przeradzały się w pierwsze cywilizacje.

Mezopotamia - generalnie dzisiejszy Irak i Kuwejt - jest szczególnie często mianowany kolebką cywylizacji. Tam powstały jedne z najbardziej wpływowych miast-państw wczesnego świata, tam też rozrosły się pierwsze cywilizacje - chociaż nie jest to jedyne takie miejsce! Współczesna nazwa wywodzi się z greki, od mesos - środek oraz potamos - rzeka, co razem znaczy "kraj między rzekami" lub "międzyrzecze". Rzeczonymi wodami są Tygrys i Eufrat. Mezopotamia jest nie tylko jednym z pierwszych miejsc, gdzie rozwinęło się rolnictwo, ale, jako że leżała na szlaku pomiędzy Egiptem i cywilizacjami doliny Indusu, w owym czasie była prawdziwym tyglem, mieszającym najróżniejsze kultury i języki. Dawało to ogromny bodziec dla rozwoju piśmiennictwa, techniki, języka, handlu, religii i prawa.

Z mezopotamią związane są starożytne cywilizacje Sumerów, Asyryjczyków, Akadyjczyków i Babilończyków. Czytanie historii tych ludów może skutkować uczuciem mętliku w głowie, albowiem narody te współpracowały, podbijały i przenikały się nawzajem przez tysiące lat. Poniższe terminy mogą odnosić się do miast-państw, ich języka, religii lub imperiów, w zależności od czasu i kontekstu rozpatrywanej sprawy.

Zacznijmy od Sumerów. Wierzymy, że ich cywilizacja uformowała się w południowej Mezopotamii w około 4000 lat p.n.e - albo 6000 lat temu - co by oznaczało, że stworzyli pierwszą cywilizację miejską w regionie. Jako jeden z pierwszych systemów zapisu powstało tam około 3000 lat p.n.e pismo klinowe, polegające na wyciskaniu w miękkiej glinie znaków rylcem o trójkątnym przekroju. Okoliczne ludy dostosowały ten system do zapisu języków ojczystych i używały przez następne 2000 lat, mówiąc w przybliżeniu. Potem został wyparty przez alfabet fenicki (jego rozwinięciem są litery, które właśnie czytasz), który stał się dominującym mniej więcej w pierwszym tysiącleciu p.n.e. Pisarze pierwszego na świecie wielkiego dzieła literatury, Eposu o Gilgameszu używali pisma klinowego. Mieszkańcy Mezopotamii w ogóle znaleźli dla tej techniki szeroki użytek - prowadzili księgi handlowe, pisali listy, opowiadali historie. Kolejny niezwykle istotny wynalazek - koło - również przypisywany jest Sumerom. Najstarsze znalezione koło datowane jest na rok 3500 p.n.e. i znaleziono je w Mezopotamii.

Sumerowie budowali statki umożliwiające im podróż do Zatoki Perskiej i handel z innymi wczesnymi cywylizacjami, na przykład Harappanami w północnych Indiach. Wymieniali tkaniny, wytwory skórzane i biżuterię za ich kamienie półszlachetne, miedź, perły oraz kość słoniową.

Sumerowie wyznawali religię politeistyczną - czyli wierzyli w wielu bogów, z których większość była antropomorficzna, czyli w kształcie i zachowaniu podobna człowiekowi. Świątynie dla tych bóstw konstruowane były na wierzchu masywnych zigguratów, które znajdujemy w centrach większości ich miast. Struktury te były efektem wieloletniej pracy tysięcy ludzi.

Około 3000 r. p.n.e. Sumeryjczycy mieli sporo wymiany międzykulturowej z grupą pochodzącą z północnej Mezopotamii zwanej Akadyjczykami - nazywanymi tak, bo pochodzili z miasta - państwa Akkad. Język Akkadyjski jest spokrewniony z współczesnymi językami Hebrajskim i Arabskim. Te języki są znane jako Semickie. Określenie Semickie pochodzi od postaci z biblii Shema, syna Noego, który był przodkiem Abrahama i tym samym ludów Żydowskego i Arabskiego.

Około roku 2334 p.n.e. Sargon Akadyjski doszedł do władzy i utworzył Imperium dynastyczne - zapewne pierwsze w dziejach świata. Imperium Akadyjskie władało nad Akadami i Sumerami w Mezopotamii i Lewancie (dzisiejsza Syria i Liban). Mocarstwo to rozpadło się po 180 latach, w 2154 r. p.n.e.

Asyria wzięła swą nazwę od pierwszej stolicy, pradawnego miasta Aszszur w północnej Mezopotamii. Aszszur było początkowo jednym z wielu Akadyjskich miast-państw rządzonych przez Sargona i jego potomków podczas rozkwitu Imperium Akadyjskiego. W okresie kilkuset lat od rozpadu Imperium Akadyjskiego, Asyria sama stała się znaczącym mocarstwem.

Przez następnych 1400 lat, od końca XXI wieku p.n.e. aż do VI stulecia p.n.e., Asyryjczycy byli dominującą siłą w Mezopotamii, szczególnie północnej. Mocarstwo osiągnęło swój szczyt na krótko przed upadkiem, to jest w siódmym stuleciu. Jego władza rozciągała się podówczas od Egiptu i Cypru na zachodzie aż po granicę z Persją (dzisiejszy Iran) na wschodzie. Ważnymi wyjątkami są tu Imperium Babilońskie, założone przez Hammurabiego, generalnie niepodległe, oraz pewne chaotyczne okresy w dziejach, gdzie w ogóle nie było żadnej siły mogącej zwać się dominującą.

Babilon był pomniejszym miastem-państwem w środowej Mezopotamii przez pierwszy wiek swojego istnienia (za datę powstania przyjmujemy 1894 r. p.n.e.). Wszystko zmieniło się za rządów Hammurabiego, który panował w latach 1795 do 1750 p.n.e. Jako sprawny władca, ustanowił scentralizowaną biurokrację i wprowadził podatki. Hammurabi wyzwolił Babilon spod obcego panowania, a następnie podbił całą południową Mezopotamię, dając jej stabilność i nowe miano - Babilonii.

Jednym z najbardziej doniosłych dokonań Pierwszej Dynastii Babilońskiej było, około roku 1754 p.n.e., spisanie zbioru praw zwanego Kodeksem Hammurabiego. Opierał się on na dawniejszych jeszcze spisanych kodeksach ludów Akkadu, Sumeru i Asyrii. Jest podobny do kodeksu Sumeryjskiego króla Ur-Nammu z miasta Ur, spisanego w okolicach 2100 do 2050 r. p.n.e. Kodeks Hammurabiego jest jednym z najstarszych na świecie odcyfrowanych pism znaczącej długości. Spisany około roku 1754 przez szóstego króla Babilonu, Hammurabiego, widnieje na ogromnych kamiennych stelach (tablicach) i glinianych tabliczkach. Kodeks składał się z 282 praw, będących wypadkową zasady "oko za oko, ząb za ząb" z różnym statusem społecznym mieszkańców, przez co przewidywał rozmaite rodzaje kar. Na przykład jeżeli obywatel (klasa uprzywilejowana) złamał rękę innemu obywatelowi, jemu również łamano rękę. A jeśliby złamał rękę niewolnikowi, miał zapłacić grzywnę. Niektórzy widzą w tym wszystkim wczesną formę rządu konstytucyjnego, z domniemaniem niewinności i możliwością przedstawiania dowodów.

Imperium Babilońskie założone przez Hammurabiego przetrwało 260 lat, aż dostało się pod panowanie najeźdźców w 1531 r. p.n.e. W latach od 626 do 539 p.n.e. Babilon znów urósł w siłę i odzyskał panowanie nad regionem. Dzisiaj znamy je jako Imperium Neo-Babilońskie. Nowe Imperium zostało podbite w 539 r. p.n.e. przez Persów, którzy z kolei władali okolicą aż do czasów Aleksandra Wielkiego i roku 335 p.n.e.