Petra: Fasada wycięta w skale

Wyciosana w skale fasada stanowi kultowy zabytek Petry. Najbardziej znana część zwana Skarbcem (inaczej Khazneh) pojawia się w filmach takich jak Indiana Jones i ostatnia krucjata, gdzie stanowi miejsce ukrycia Świętego Graala.

Wielu naukowców i uczonych uważało Petrę za ogromny cmentarz, natomiast archeolodzy skłaniali się ku przypuszczeniu, że miasto stanowiło świetnie rozwiniętą metropolię przejętą na greckie miasto.

Fasada grobowców nawiązuje do bogatego stylu hellenistycznej i bliskowschodniej architektury, i w tym sensie, architektura Petry odzwierciedla podziały i różnice kulturowe z tymi, z którymi Nabatejczycy handlowali, mieli okazję mieć kontakt czy nawet zawierali mieszane małżeństwa (córka króla Aretasa IV została poślubiona z Herodem Antipasem, synem Heroda Wielkiego, którego matka była Nabatejczyjką). Wiele grobowców zawiera wycięte w kamieniu wnęki lub małe komnaty dla grzebiących. Żadne ludzkie szczątki nigdy nie zostały tam odnalezione, a prawdziwe zwyczaje pogrzebowe Nabatejczyków pozostają dla nas nieznane.

Określenie wieku grobowców niesie wiele trudności ponieważ nie znaleziono tam prawie żadnych przedmiotów takich jak monety czy ceramika, co uniemożliwia archeologom podanie konkretnego okresu. Kilka inskrypcji pozwala nam na datowanie jedynie niewielu grobowców Petry, ale w Egrze, części Królestwa Nabatejczyków (znajdującym się współcześnie w Arabii Saudyjskiej) znajduje się trzydzieści jeden grobowców, których wiek można określić. Dzisiaj uczeni wierzą, że grobowce zostały skonstruowane podczas najbogatszego okresu w historii Nabatejczyków, pomiędzy II w. p.n.e. a początkiem II w. n.e. Archeolodzy i historycy sztuki ustalili liczbę styli fasad grobowców, ale współistnieją one i nie mogą zostać wykorzystane do datowania. Kilka ocalałych inskrypcji w językach nabatejskim, greckim i łacinie pozwalają nam na powiedzenie czegoś o ludziach tam pochowanych.

Fasada Skarbca (szeroka na 24,9 metrów i długa na 38,77 metrów) bez wątpienia reprezentuje styl grecki i wpływ Aleksandrii, największego miasta nad wschodnią częścią morza śródziemnomorskiego w tamtym okresie. Takie cechy architektury jak złamany przyczółek czy tolos (grobowiec na planie koła) pozwala stwierdzić, że kompozycja architektoniczna pochodzi z Aleksandrii. Środkiem biegną korynckie kolumny. Nad połamanym przyczółkiem, znajduje się podstawa dwóch obelisków, która rozciąga się wyżej, aż do skał.

Rzeźbione dekoracje również podkreślają powiązania ze światem starożytnych Greków. Na górnym poziomie stojące Amazonki (z nagimi piersiami) i victorie otaczają centralną kobiecą postać (na tolosie), którą jest prawdopodobnie Isis-Tyche, połączenie egipskiej bogini, Izydy, i Tyche, greckiej bogini pomyślności. Na niższym piętrze znajdują się greccy bogowie bliźniacy, Kastor i Pollux, Dioskurowie, którzy chronili podróżników i zmarłych podczas podróży. Widać także inne szczegóły wskazujące na artystyczną grecką tradycję, takie jak orły, symbole Ptomeleusza, wina, roślinności, kantharoi (rodzaj wazy z dużymi uszami) czy akroterion (dekoracje znajdujące się na przyczółku). Na grobowcu znajdują się także rozety, wzory pochodzeniowo kojarzone ze starożytnym bliskim wschodem.

Nie istnieje żadna inskrypcja czy ceramiczny ślad związany z tym grobowcem, który pozwoliłby nam na określenie jego wieku. Przypuszczalnie przez to, że został on umieszczony przy najważniejszym wejściu do Petry przez Siq, jest to grobowiec jednego z nabatejskich królów. Aretas IV (czas panowania: 9 rok p.n.e. do 40 roku n.e.) jest najbardziej prawdopodobnym kandydatem, ze względu na bycie władcą, za którego panowania Petra osiągnęła szczyt swojego rozwoju, a wiele budowli zostało wtedy wzniesionych.

Skarbiec jest wyjątkowy ze względu na figuratywne detale i ozdobną grecką architekturę, a większość grobowców nie zawiera dedykowanych rzeźb – dziedzictwo nabatejskich tradycji w sztuce jest nieikoniczne i niefiguratywne. Sporo mniejszych grobowców było mniej złożonych i nasuwają znacznie mniejsze skojarzenia z artystycznymi konwencjami świata Hellenów, sugerując powiązania Nabatejczyków z tradycjami wschodu i zachodu na wiele wyjątkowych i różnorodnych sposobów.

Popularnym lecz błędnym przekonaniem jest stwierdzenie, że wszystkie wycięte w skale zabytki (których liczba przekracza trzy tysiące) są grobowcami. W rzeczywistości, wiele z nich to pomieszczenia mieszkalne czy ogromne jadalnie z wewnętrznymi ławami. Oprócz tego, najbardziej znany jest Klasztor (zwany również jako ed-Deir). Wśród skał Petry został wycięty nawet ogromny teatr, w I w. p.n.e.

Podobnie jak w Skarbcu (powyżej), w ed-Deir nie mieścił się klasztor, lecz za fasadą kryje się monumentalna cella (wewnętrzna komnata świątyni) z ogromną salą jadalną i podium modlitewnym z tyłu. Nie pozostały tam żadne ślady dekoracji, lecz pokój był prawdopodobnie otynkowany i pomalowany. Na fasadzie widoczne są ślady złamanego przyczółka dookoła centralnego tolos, ale dekoracja ta jest bardziej abstrakcyjna i mniej figuratywna niż ta w Skarbcu. Kapituły kolumn są typowe dla Nabatejczyków, wzorowane na korynckich, ale bardziej różnorodne. Fasada ma belkowanie doryckie, ale zamiast figur w metopie, pojawiają się rondle bez dekoracji. W ten sposób, klasztor łączy w sobie wiele elementów klasycznej architektury, co czyni go wyjątkowym.

Esej: dr Elizabeth Macaulay-Lewis

Interaktywna podróż po Petrze (zawiera nagrania dźwiękowe)