Hiszpańskie wicekrólestwa w Ameryce

„W 1492 Kolumb żeglował przez błękit oceanu”. Te początkowe strofy wiersza są często śpiewane przez dzieci w amerykańskich szkołach, aby uczcić przypadkowe dotarcie Kolumba do karaibskiej wyspy Hispanioli, podczas gdy poszukiwał on drogi do Indii. Jego podróż miała istotny wpływ zarówno na losy Europy, jak i obu Ameryk - poszerzyła granice znanego świata po obu stronach Oceanu Atlantyckiego i zapoczątkowała erę poważnych przemian w kulturze i życiu ludzi na całym świecie.

Gdy wiadomości o bogactwach oferowanych przez nieznane wcześniej Europejczykom kontynenty dotarły do hiszpańskiego monarchy, wysłał on siły do kolonizacji ziemi, nawracania rdzennej ludności oraz wydobycia zasobów z nowo zdobytych terytoriów. Te nowe terytoria Hiszpanii stały się oficjalnie znane jako wicekrólestwa lub ziemie rządzone przez wicekrólów, czyli zastępców hiszpańskiego króla.

Niecałą dekadę po tym, jak w 1521 r. konkwistadorzy hiszpańskiego zdobywcy, Ferdynanda Korteza (Hernán Cortés) oraz jego miejscowi sprzymierzeńcy pokonali Azteków (Mexica), zdobywając ich stolicę Tenochtitlan, oficjalnie utworzono pierwsze Wicekrólestwo Nowej Hiszpanii. Tenochtitlan zrównano z ziemią, a następnie zostało ono odbudowane jako Mexico City, stolica Wicekrólestwa. W szczytowym okresie Wicekrólestwo Nowej Hiszpanii obejmowało Meksyk, dużą część Ameryki Środkowej, część Indii Zachodnich, południowo-zachodnie i środkowe stany Ameryki Północnej, Florydę i Filipiny. Galeony Manili połączyły więzami handlowymi Filipiny z Meksykiem, dostarczając na kontynent amerykański azjatyckie towary: ceramikę, składane parawany, tkaniny i surowce. Handel powyższymi towarami prowadzony był również między Wicekrólestwem a Hiszpanią. Kosmopolityzm kolonialnego Meksyku był bezpośrednio powiązany z jego centralną pozycją w tej sieci dóbr i zasobów, a także z jego wieloetniczną populacją. Świadectwem tej globalnej sieci może być biombo czyli składany parawan, znajdujący się w Muzeum Brooklyńskim. Odnaleźć w nim można wpływy japońskich parawanów, nawiązania do mezoamerykańskich ozdób wykonanych z muszli oraz europejskich reprodukcji i gobelinów. Meksyk wywalczył wolność od Hiszpanii w 1821 r.

Wicekrólestwo Peru zostało założone po tym, jak w 1534 r. Francisco Pizarro pokonał Inków. Pizarro, zainspirowany podbojem Meksyku przez Corteza, udał się na południe i w głąb lądu, skuszony możliwością znalezienia złota i innych bogactw. Konflikty wewnętrzne i polityczne rozłamy destabilizowały wówczas imperium Inków i pomogły Pizarro je obalić. Wicekrólestwo obejmowało nie tylko współczesne terytorium Peru, ale również resztę Ameryki Południowej (chociaż Portugalczycy przejęli kontrolę nad dzisiejszą Brazylią). Hiszpanie zbudowali nowe centrum państwa, Limę, która do dziś pozostaje stolicą kraju, zamiast wykorzystać w tym celu Cuzco, stolicę imperium Inków.

Jednym z czynników, który w XVIII wieku skłonił Hiszpanów do podziału Wicekrólestwa Peru, był wzrost populacji. Dzięki podziałowi wicekrólestwem można było skuteczniej zarządzać. W wyniku tej decyzji powstały dwa nowe wicekrólestwa: Nowa Granada i Rio de la Plata. Podobnie jak w Nowej Hiszpanii ruchy niepodległościowe rozpoczęły tu działalność na początku XIX wieku. W 1820 r. Peru zdobyło suwerenność.

Wkrótce po militarnym i politycznym podboju Azteków i Inków, do Ameryki zaczęli przybywać europejscy misjonarze, aby rozpocząć podbój duchowy ludności tubylczej. Franciszkanie (żebraczy zakon, którego członkowie składają przysięgę ubóstwa) jako pierwsi (1523 – 1524) osiedli w Nowej Hiszpanii. Zakon ten założył centra nawrócenia i szkoły dla rdzennej młodzieży w okolicach Meksyku. Za franciszkanami podążyli dominikanie i augustianie, a także jezuici (XVI w.). Podobnie jak franciszkanie, dominikanie i augustianie składają przysięgę ubóstwa. Dominikanie i jezuici przybyli do Peru w początkowym okresie ewangelizacji.

Wzrost chrześcijaństwa wywołał masową kampanię szerzenia religii w hiszpańskich Amerykach. Klasztor stanowił ważny element struktury religijnej. Był on dużym kompleksem, który zazwyczaj obejmował pomieszczenia mieszkalne dla zakonników, duże atrium na świeżym powietrzu, gdzie odbywały się masowe konwersje, oraz kościół jednonawowy (nawa jest centralną aleją kościoła). W tym okresie brak wspólnego języka często utrudniał komunikację między duchowieństwem a ludźmi. Dlatego dzieła sztuki odgrywały kluczową rolę w przekazywaniu wiadomości potencjalnym nawróconym. Tworzono przedmioty religijne takie jak przenośne ołtarze, krzyże przedsionkowe, freski, ilustrowane katechizmy, podręczniki religijne, modlitewniki, rzeźbę procesyjną specjalnie po to, by przekazywać rdzennym mieszkańcom Ameryki biblijne treści.

Ta eksplozja form wizualnych wywołała zapotrzebowanie na artystów. Choć często nie znamy nazwisk szesnastowiecznych twórców, wiadomo iż ogromna większość artystów i rzemieślników wywodziła się z rdzennej populacji. W niektórych klasztorach misjonarze zakładali szkoły, aby uczyć rdzennych chłopców europejskich konwencji artystycznych. Jedna z najsłynniejszych szkół znajdowała się w klasztorze Santa Cruz w Tlatelolco w Meksyku, gdzie Franciszkanin, Bernardino de Sahagún, we współpracy z miejscowymi artystami, stworzył encyklopedyczny tekst znany dziś jako Kodeks Florentyński Florentine Codex.

Hiszpańskie kościoły często budowano w miejscach, gdzie wcześniej znajdowały się świątynie i sanktuaria rdzennego kultu, czasem ponownie wykorzystując do budowy ich kamienie. Dobrze znanym przykładem jest kościół Santo Domingo w Cuzco, wzniesiony na szczycie Inka Qorikancha Inka Qorikancha (Świątyni Słońca). Pod kościołem nadal można zobaczyć oryginalne ściany Qorikancha.

Praktyka wznoszenia budowli na miejscu poprzednich konstrukcji i powtórnego wykorzystywania materiałów była znakiem charakterystycznym hiszpańskiej dominacji i władzy. Ta strategia stosowana była w okresie Rekonkwisty, procesu wypierania przez Hiszpanów wcześniejszych władców muzułmańskich z Półwyspu Iberyjskiego. Na przykład wewnątrz Wielkiego Meczetu w Kordobie, na południu Hiszpanii, wybudowano kościół. Okres Rekonkwisty zakończył się tego samego roku, w którym Kolumb wylądował w obu Amerykach, a Hiszpanie, wystąpili z żądaniami wobec amerykańskich ziem, zasobów i ludów. Niektórzy XVI-wieczni autorzy nazywali nawet prekolumbijskie budowle religijne meczetami, dając przykład wszechobecnej postawy europocentrycznego podboju, którą ze sobą przywieźli.

Przez cały wiek XVI straszne epidemie i okrutny system wyzysku, zwany encomienda (hiszpański system pracy przymusowej) zdziesiątkowały rdzenną ludność obu Ameryk. Zgodnie z zasadami encomieda, ludność tubylcza na podbitych terytoriach została poddana hiszpańskim władzom. Podczas gdy oficjalnym celem tego systemu była edukacja i ochrona powierzonej Hiszpanom miejscowej ludności, to w rzeczywistości system ten był bliższy niewolnictwu. Miliony ludzi straciły życie, a wraz z nimi zniszczono lub w znacznej mierze zmieniono właściwe tej ludności tradycje.

Niemniej jednak w tym chaotycznym okresie nastąpił niezwykły rozkwit produkcji artystycznej i architektonicznej, co wskazuje na zasadnicze przemiany i negocjacje kulturowe, które miały miejsce w Amerykach. Pomimo spadku liczby rdzennej ludności, wielu jej przedstawicieli dostosowało i przekształciło europejskie słowniki wizualne. Przystosowane do potrzeb lokalnej ludności słowniki pomagały im orientować się w nowym porządku społecznym. W Nowej Hiszpanii i Andach zachowało się wiele dokumentów, takich, jak lienzos (rękopisy wykonane przez rdzenną ludność na tkaninie), które ilustrują, jak tubylcze wspólnoty próbowały odzyskać zabrane im ziemie lub spisać historyczne genealogie, po to, aby zademonstrować własne elitarne dziedzictwo.

Jednym ze znanych przykładów jest 1200-stronicowy list do króla Hiszpanii napisany przez Felipe Guamana Poma de Ayala Felipe Guaman Poma de Ayala, wywodzącego się z rdzennej ludności zamieszkującej Andy, którego celem było odnotowanie nadużyć, jakie ludność tubylcza poniosła z rąk hiszpańskiej administracji kolonialnej. Guaman Poma podkreślał również własną genealogię i szlachetne pochodzenie.

W jaki sposób opowiadać w sposób bardziej szczegółowy o sztuce epoki Wicekrólestwa? Jakich terminów używać do opisywania tego skomplikowanego okresu i regionu geograficznego? Badacze używali różnych terminów, aby odnosić się do sztuki i architektury okresu hiszpańskiej administracji kolonialnej. Niektóre z nich są dość problematyczne, ponieważ traktują sztukę europejską jako wyższą lub lepszą, a sztukę Wicekrólestwa przedstawiają jako pochodną i gorszą.

Inne często spotykane określenia to „sztuka epoki kolonialnej”, „sztuka Wicekrólestwa”, „sztuka hybrydowa” lub „wasalna” („tequitqui”). Przymiotnik „kolonialna” odnosi się do hiszpańskich kolonii i jest często używany zamiennie z terminem „wicekrólewski”. Jednak niektórzy badacze wolą określenie „kolonialna”, ponieważ podkreśla ono proces kolonizacji i okupacji części Ameryk przez obce mocarstwo. „Hybrydowa” i „wasalna” terminy używane do opisywania dzieł przedstawiających proces przenikania się lub zestawiania ze sobą rodzimych i europejskich stylów, tematów lub motywów. Jednak te terminy są również do pewnego stopnia nieodpowiednie, ponieważ zakładają, że hybryda jest zawsze widoczna, a style europejskie i rdzenne są zawsze „czyste”.

Użycie terminów używanych do scharakteryzowania wczesnej sztuki nowożytnej Europy (na przykład renesansu, baroku lub neoklasycyzmu) może być podobnie problematyczne. Latynoamerykański kościół lub obraz epoki kolonialnej może zawierać w sobie kilka stylów, w rezultacie czego wygląda inaczej niż wszystko, co możemy zobaczyć w Hiszpanii, Włoszech lub Francji. Jak zaklasyfikować zatem meksykańskie dzieła wykonane z piór featherwork, które inspirowały się tematyką zaczerpniętą z malarstwa flamandzkiego, stosowały cień i modelowanie zgodne z kanonem klasycznego malarstwa renesansowego, a jednocześnie były w całości wykonane piór?

Ważne jest, abyśmy nie postrzegali hiszpańskiej sztuki kolonialnej jako całkowicie zrywającej z przedhiszpańskimi tradycjami, jako nieoryginalnej lub pozbawionej znamienitych artystów. Poniższe eseje i filmy ukazują jej nowoczesność, adaptowalność i dialog z tradycjami z całego świata. Świadczy to o dynamicznej naturze obu Ameryk we wczesnym okresie nowożytnym.