Dziewica (Theotokos) z Dzieciątkiem pomiędzy świętym Teodorem i Jerzym

Jednym z tysięcy ważnych bizantyńskich obrazów, książek i dokumentów przechowywanych w Klasztorze Świętej Katarzyny na górze Synaj w Egipcie, jest niezwykła enkaustyczna ikona "Matki Boskiej (Theotokos) i Dzieciątka między Świętymi Teodorem i Jerzym" ("ikona" to po grecku "obraz" lub "malowidło", a enkaustyka to technika malarska, która używa wosku jako nośnika koloru).

Ikona przedstawia Dziewicę i Dzieciątko w asyście dwóch świętych żołnierzy, św. Teodora po lewej i św. Jerzego po prawej. Ponad nimi znajdują się dwa anioły, patrzące w górę na emanującą swiatłem rękę Boga, z której blask spływa na Dziewicę.

Malarz częściowo użył stylu klasycyzyjącego odziedziczonego po Starożytnym Rzymie. Twarze są wymodelowane. To samo przekonujące modelowanie widzimy w przypadku głów i szyi aniołów, które zdają się z łatwością obracać.

Na pierwszy rzut oka przestrzeń wydaje się mocno ściśnięta, prawie płaska, a jednak znajdujemy tu pewną trójwymiarowość. Najpierw na tronie Dziewicy, po prawej stronie dostrzegamy rzucany przez niego cień. Widzimy także cofnięty podłokietnik oraz wystający podnóżek. Dziewica, lekko zwrócona w lewo, siedzi wygodnie na tronie, opierając swoje ciało na jego skraju. Dzieciątko siedzi na jej kolanach, podczas gdy matka podtrzymuje je obiema rękami. Widzimy lewe kolano Dziewicy pod wyraźnie udrapowanym materiałem, którego fałdy opadają pomiędzy jej nogi.

W górnej części obrazu architektoniczne ornamenty okalają głowy aniołów i opadają nad nimi. Te elementy pomagają stworzyć i zamknąć przestrzeń wokół świętej sceny.

Kompozycja ukazuje przestrzenną niejednoznaczność, która umieszcza scenę w świecie, który działa inaczej niż nasz, przywołując na myśl wcześniejszą Płytę z Archaniołem. Pozwala to scenie zarówno przenikniknąć do świata widza, jak i pozostać w swoim odrębnym universum.

Nowością w naszej ikonie jest coś, co moglibyśmy nazwać "hierarchią ciał". Teodor i Jerzy stoją wyprostowani, ze stopami na ziemi, i patrzą wprost dużymi oczami bez żadnego wyrazu. Spoglądając na nas nie ukazują żadnego uznania widzowi, lecz zdają się być gotowi, by coś od nas otrzymać. Święci zostali odrobinę ożywieni. Unoszą pięty jakby powoli podchodzili do nas.

Dziewica odwraca wzrok i nie patrzy na widza. Eteryczne anioły koncentrują się na dłoni powyżej. Namalowanie ich postaci w jasnych tonach, a zwłaszcza ukazanie ich aureoli jakby były nieco przeźroczyste, nadaje im obu nieziemski wygląd.

Ten doskonale skomponowany obraz daje nam niewątpliwe poczucie wizualnego ruchu do wewnątrz i do góry, od świętych do Dziewicy i od Dziewicy w górę, obok aniołów, do Bożej dłoni.

Zdaje się, że święci są gotowi przyjąć hołd od widza i przekazać go do wewnątrz i w górę, aż dotrą do Najświętszego Królestwa przedstawionego na obrazie.

Możemy przedstawić różne postacie wkraczające w naszą przestrzeń jako świętych, którzy wydają się zamieszkiwać świat bliski ludzkiemu (tylko oni dotykają podłoża), Dziewicę i Dzieciątko, którzy są uniesieni i patrzą ponad nami, i aniołów, którzy przebywają w pobliżu Bożej dłoni. Kiedy oko widza wędruje w górę, przechodzi przez kolejne strefy: świętych, stojących na ziemi, potem wyżej poprzez coraz bardziej eteryczne postacie, do najświętszej strefy, czyli Bożej dłoni. Te strefy świętości ukazują kształt kosmosu, od Ziemi i prawdziwych ludzi, poprzez Dziewicę, niebiańskie anioły i wreszcie Bożą dłoń. Widz, który stoi przed sceną, czyni ten świat kompletnym, od "naszej ziemi" do niebios.

Tekst dr William Allen